สุกทริยตาติ สุฏฺฐุ กทริยตา ถทฺธมจฺฉริยภาโว ฯ อุทกมิว อิณํ วิคาหตีติ ปาสาโณ อุทกํ วิย สํสีทนฺโต อิณํ วิคาหติฯ

รตฺตินุฏฺฐานเทสฺสินาติ รตฺติํ อนุฏฺฐานสีเลนฯ อติสายมิทํ อหูติ อิทํ อติสายํ ชาตนฺติ เย เอวํ วตฺวา กมฺมํ น กโรนฺติฯ อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเตติ เอวํ วตฺวา ปริจฺจตฺตกมฺมนฺเตฯ อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเวติ เอวรูเป ปุคฺคเล อตฺถา อติกฺกมนฺติ, เตสุ น ติฏฺฐนฺติฯ

ติณา ภิยฺโยติ ติณโตปิ อุตฺตริฯ โส สุขํ น วิหายตีติ โส ปุริโส สุขํ น ชหาติ, สุขสมงฺคีเยว โหติฯ อิมินา กถามคฺเคน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘คิหิภูเตน สตา เอตฺตกํ กมฺมํ น กาตพฺพํ, กโรนฺตสฺส วฑฺฒิ นาม นตฺถิฯ อิธโลเก ปรโลเก ครหเมว ปาปุณาตี’’ติฯ

มิตฺตปติรูปกาทิวณฺณนา

[254] อิทานิ โย เอวํ กโรโต อนตฺโถ อุปฺปชฺชติ, อญฺญานิ วา ปน ยานิ กานิจิ ภยานิ เยเกจิ อุปทฺทวา เยเกจิ อุปสคฺคา, สพฺเพ เต พาลํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา ‘‘เอวรูปา พาลา น เสวิตพฺพา’’ติ พาเล มิตฺตปติรูปเก อมิตฺเต ทสฺเสตุํ จตฺตาโรเม, คหปติปุตฺต อมิตฺตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญทตฺถุหโรติ สยํ ตุจฺฉหตฺโถ อาคนฺตฺวา เอกํเสน ยํกิญฺจิ หรติเยวฯ วจีปรโมติ วจนปรโม วจนมตฺเตเนว ทายโก การโก วิย โหติฯ อนุปฺปิยภาณีติ อนุปฺปิยํ ภณติฯ อปายสหาโยติ โภคานํ อปาเยสุ สหาโย โหติฯ

[255] เอวํ จตฺตาโร อมิตฺเต ทสฺเสตฺวา ปุน ตตฺถ เอเกกํ จตูหิ การเณหิ วิภชนฺโต จตูหิ โข, คหปติปุตฺตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญทตฺถุหโร โหตีติ เอกํเสน หารโกเยว โหติฯ สหายสฺส เคหํ ริตฺตหตฺโถ อาคนฺตฺวา นิวตฺถสาฏกาทีนํ วณฺณํ ภาสติ, โส ‘‘อติวิย ตฺวํ สมฺม อิมสฺส วณฺณํ ภาสสี’’ติ อญฺญํ นิวาเสตฺวา ตํ เทติฯ อปฺเปน พหุมิจฺฉตีติ ยํกิญฺจิ อปฺปกํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติกา พหุํ ปตฺเถติฯ

ภยสฺส กิจฺจํ กโรตีติ อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ตสฺส ทาโส วิย หุตฺวา ตํ ตํ กิจฺจํ กโรติ, อยํ สพฺพทา น กโรติ, ภเย อุปฺปนฺเน กโรติ, น เปเมนาติ อมิตฺโต นาม ชาโตฯ เสวติ อตฺถการณาติ มิตฺตสนฺถววเสน น เสวติ, อตฺตโน อตฺถเมว ปจฺจาสีสนฺโต เสวติฯ

[256] อตีเตน ปฏิสนฺถรตีติ สหาเย อาคเต ‘‘หิยฺโย วา ปเร วา น อาคโตสิ, อมฺหากํ อิมสฺมิํ วาเร สสฺสํ อติวิย นิปฺผนฺนํ, พหูนิ สาลิยวพีชาทีนิ ฐเปตฺวา มคฺคํ โอโลเกนฺตา นิสีทิมฺห, อชฺช ปน สพฺพํ ขีณ’’นฺติ เอวํ อตีเตน สงฺคณฺหาติฯ อนาคเตนาติ ‘‘อิมสฺมิํ วาเร อมฺหากํ สสฺสํ มนาปํ ภวิสฺสติ, ผลภารภริตา สาลิอาทโย, สสฺสสงฺคเห กเต ตุมฺหากํ สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถา ภวิสฺสามา’’ติ เอวํ อนาคเตน สงฺคณฺหาติฯ นิรตฺถเกนาติ หตฺถิกฺขนฺเธ วา อสฺสปิฏฺเฐ วา นิสินฺโน สหายํ ทิสฺวา ‘‘เอหิ, โภ, อิธ นิสีทา’’ติ วทติฯ มนาปํ สาฏกํ นิวาเสตฺวา ‘‘สหายกสฺส วต เม อนุจฺฉวิโก อญฺโญ ปน มยฺหํ นตฺถี’’ติ วทติ, เอวํ นิรตฺถเกน สงฺคณฺหาติ นามฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสุ พฺยสนํ ทสฺเสตีติ ‘‘สกเฏน เม อตฺโถ’’ติ วุตฺเต ‘‘จกฺกมสฺส ภินฺนํ, อกฺโข ฉินฺโน’’ติอาทีนิ วทติฯ

[257] ปาปกมฺปิสฺส อนุชานาตีติ ปาณาติปาตาทีสุ ยํกิญฺจิ กโรมาติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สมฺม กโรมา’’ติ อนุชานาติฯ กลฺยาเณปิ เอเสว นโยฯ สหาโย โหตีติ ‘‘อสุกฏฺฐาเน สุรํ ปิวนฺติ, เอหิ ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต สาธูติ คจฺฉติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อิติ วิญฺญายาติ ‘‘มิตฺตปติรูปกา เอเต’’ติ เอวํ ชานิตฺวาฯ

สุหทมิตฺตาทิวณฺณนา

[260] เอวํ น เสวิตพฺเพ ปาปมิตฺเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เสวิตพฺเพ กลฺยาณมิตฺเต ทสฺเสนฺโต ปุน จตฺตาโรเม, คหปติปุตฺตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุหทาติ สุนฺทรหทยาฯ

[261] ปมตฺตํ รกฺขตีติ มชฺชํ ปิวิตฺวา คามมชฺเฌ วา คามทฺวาเร วา มคฺเค วา นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘เอวํนิปนฺนสฺส โกจิเทว นิวาสนปารุปนมฺปิ หเรยฺยา’’ติ สมีเป นิสีทิตฺวา ปพุทฺธกาเล คเหตฺวา คจฺฉติฯ