ฉอปายมุขาทิวณฺณนา

[247] สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยโคติ เอตฺถ สุราติ ปิฏฺฐสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน มชฺชํฯ ปมาทฏฺฐานนฺติ ปมาทการณํฯ ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, ตสฺส เอตํ อธิวจนํฯ อนุโยโคติ ตสฺส สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานสฺส อนุอนุโยโค ปุนปฺปุนํ กรณํฯ ยสฺมา ปเนตํ อนุยุตฺตสฺส อุปฺปนฺนา เจว โภคา ปริหายนฺติ, อนุปฺปนฺนา จ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โภคานํ อปายมุข’’นฺติ วุตฺตํฯ วิกาลวิสิขาจริยานุโยโคติ อเวลาย วิสิขาสุ จริยานุยุตฺตตาฯ

สมชฺชาภิจรณนฺติ นจฺจาทิทสฺสนวเสน สมชฺชาคมนํฯ อาลสฺยานุโยโคติ กายาลสิยตาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ

สุราเมรยสฺส ฉอาทีนวาทิวณฺณนา

[248] เอวํ ฉนฺนํ อปายมุขานํ มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ตานิ วิภชนฺโต ฉ โข เม, คหปติปุตฺต อาทีนวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกาติ สามํ ปสฺสิตพฺพา, อิธโลกภาวินีฯ ธนชานีติ ธนหานิฯ กลหปฺปวฑฺฒนีติ วาจากลหสฺส เจว หตฺถปรามาสาทิกายกลหสฺส จ วฑฺฒนีฯ โรคานํ อายตนนฺติ เตสํ เตสํ อกฺขิโรคาทีนํ เขตฺตํฯ อกิตฺติสญฺชนนีติ สุรํ ปิวิตฺวา หิ มาตรมฺปิ ปหรนฺติ ปิตรมฺปิ, อญฺญํ พหุมฺปิ อวตฺตพฺพํ วทนฺติ, อกตฺตพฺพํ กโรนฺติฯ เตน ครหมฺปิ ทณฺฑมฺปิ หตฺถปาทาทิเฉทมฺปิ ปาปุณนฺติ, อิธโลเกปิ ปรโลเกปิ อกิตฺติํ ปาปุณนฺติ, อิติ เตสํ สา สุรา อกิตฺติสญฺชนนี นาม โหติฯ โกปีนนิทํสนีติ คุยฺหฏฺฐานญฺหิ วิวริยมานํ หิริํ โกเปติ วินาเสติ, ตสฺมา ‘‘โกปีน’’นฺติ วุจฺจติ, สุรามทมตฺตา จ ตํ ตํ องฺคํ วิวริตฺวา วิจรนฺติ, เตน เนสํ สา สุรา โกปีนสฺส นิทํสนโต ‘‘โกปีนนิทํสนี’’ติ วุจฺจติฯ ปญฺญาย ทุพฺพลิกรณีติ สาคตตฺเถรสฺส วิย กมฺมสฺสกตปญฺญํ ทุพฺพลํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลิกรณี’’ติ วุจฺจติฯ มคฺคปญฺญํ ปน ทุพฺพลํ กาตุํ น สกฺโกติฯ อธิคตมคฺคานญฺหิ สา อนฺโตมุขเมว น ปวิสติฯ ฉฏฺฐํ ปทนฺติ ฉฏฺฐํ การณํฯ

[249] อตฺตาปิสฺส อคุตฺโต อรกฺขิโต โหตีติ อเวลาย จรนฺโต หิ ขาณุกณฺฏกาทีนิปิ อกฺกมติ, อหินาปิ ยกฺขาทีหิปิ สมาคจฺฉติ, ตํ ตํ ฐานํ คจฺฉตีติ ญตฺวา เวริโนปิ นํ นิลียิตฺวา คณฺหนฺติ วา หนนฺติ วาฯ เอวํ อตฺตาปิสฺส อคุตฺโต โหติ อรกฺขิโตฯ ปุตฺตทาราปิ ‘‘อมฺหากํ ปิตา อมฺหากํ สามิ รตฺติํ วิจรติ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ อิติสฺส ปุตฺตธีตโรปิ ภริยาปิ พหิ ปตฺถนํ กตฺวา รตฺติํ จรนฺตา อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺติฯ เอวํ ปุตฺตทาโรปิสฺส อคุตฺโต อรกฺขิโต โหติฯ

สาปเตยฺยนฺติ ตสฺส ปุตฺตทารปริชนสฺส รตฺติํ จรณกภาวํ ญตฺวา โจรา สุญฺญํ เคหํ ปวิสิตฺวา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ หรนฺติฯ เอวํ สาปเตยฺยมฺปิสฺส อคุตฺตํ อรกฺขิตํ โหติฯ สงฺกิโย จ โหตีติ อญฺเญหิ กตปาปกมฺเมสุปิ ‘‘อิมินา กตํ ภวิสฺสตี’’ติ สงฺกิตพฺโพ โหติฯ ยสฺส ยสฺส ฆรทฺวาเรน ยาติ, ตตฺถ ยํ อญฺเญน โจรกมฺมํ ปรทาริกกมฺมํ วา กตํ, ตํ ‘‘อิมินา กต’’นฺติ วุตฺเต อภูตํ อสนฺตมฺปิ ตสฺมิํ รูหติ ปติฏฺฐาติฯ พหูนญฺจ ทุกฺขธมฺมานนฺติ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ โทมนสฺสนฺติ วตฺตุํ น สกฺกา, อญฺญสฺมิํ ปุคฺคเล อสติ สพฺพํ วิกาลจาริมฺหิ อาหริตพฺพํ โหติ, อิติ โส พหูนํ ทุกฺขธมฺมานํ ปุรกฺขโต ปุเรคามี โหติฯ

[250] กฺว นจฺจนฺติ ‘‘กสฺมิํ ฐาเน นฏนาฏกาทินจฺจํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ยสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา ตํ อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตพฺพํ โหติ, ตสฺส ‘‘สฺเว นจฺจทสฺสนํ คมิสฺสามี’’ติ อชฺช วตฺถคนฺธมาลาทีนิ ปฏิยาเทนฺตสฺเสว สกลทิวสมฺปิ กมฺมจฺเฉโท โหติ, นจฺจทสฺสเนน เอกาหมฺปิ ทฺวีหมฺปิ ตีหมฺปิ ตตฺเถว โหติ, อถ วุฏฺฐิสมฺปตฺติยาทีนิ ลภิตฺวาปิ วปฺปาทิกาเล วปฺปาทีนิ อกโรนฺตสฺส อนุปฺปนฺนา โภคา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส พหิ คตภาวํ ญตฺวา อนารกฺเข เคเห โจรา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺติ, เตนสฺส อุปฺปนฺนาปิ โภคา วินสฺสนฺติฯ กฺว คีตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตสํ นานากรณํ พฺรหฺมชาเล วุตฺตเมวฯ

[251] ชยํ เวรนฺติ ‘‘ชิตํ มยา’’ติ ปริสมชฺเฌ ปรสฺส สาฏกํ วา เวฐนํ วา คณฺหาติ, โส ‘‘ปริสมชฺเฌ เม อวมานํ กโรสิ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ ตตฺถ เวรํ พนฺธติ, เอวํ ชินนฺโต สยํ เวรํ ปสวติฯ ชิโนติ อญฺเญน ชิโต สมาโน ยํ เตน ตสฺส เวฐนํ วา สาฏโก วา อญฺญํ วา ปน หิรญฺญสุวณฺณาทิวิตฺตํ คหิตํ, ตํ อนุโสจติ ‘‘อโหสิ วต เม, ตํ ตํ วต เม นตฺถี’’ติ ตปฺปจฺจยา โสจติฯ เอวํ โส ชิโน วิตฺตํ อนุโสจติฯ สภาคตสฺส วจนํ น รูหตีติ วินิจฺฉยฏฺฐาเน สกฺขิปุฏฺฐสฺส สโต วจนํ น รูหติ, น ปติฏฺฐาติ, ‘‘อยํ อกฺขโสณฺโฑ ชูตกโร, มา ตสฺส วจนํ คณฺหิตฺถา’’ติ วตฺตาโร ภวนฺติฯ มิตฺตามจฺจานํ ปริภูโต โหตีติ ตญฺหิ มิตามจฺจา เอวํ วทนฺติ – ‘‘สมฺม, ตฺวมฺปิ นาม กุลปุตฺโต ชูตกโร ฉินฺนภินฺนโก หุตฺวา วิจรสิ, น เต อิทํ ชาติโคตฺตานํ อนุรูปํ, อิโต ปฏฺฐาย มา เอวํ กเรยฺยาสี’’ติฯ โส เอวํ วุตฺโตปิ เตสํ วจนํ น กโรติฯ

ตโต เตน สทฺธิํ เอกโต น ติฏฺฐนฺติ น นิสีทนฺติฯ ตสฺส การณา สกฺขิปุฏฺฐาปิ น กเถนฺติฯ เอวํ มิตฺตามจฺจานํ ปริภูโต โหติฯ

อาวาหวิวาหกานนฺติ อาวาหกา นาม เย ตสฺส ฆรโต ทาริกํ คเหตุกามาฯ วิวาหกา นาม เย ตสฺส เคเห ทาริกํ ทาตุกามาฯ อปตฺถิโต โหตีติ อนิจฺฉิโต โหติฯ นาลํ ทารภรณายาติ ทารภรณาย น สมตฺโถฯ เอตสฺส เคเห ทาริกา ทินฺนาปิ เอตสฺส เคหโต อาคตาปิ อมฺเหหิ เอว โปสิตพฺพา ภวิสฺสติเยวฯ

ปาปมิตฺตตาย ฉอาทีนวาทิวณฺณนา

[252] ธุตฺตาติ อกฺขธุตฺตาฯ โสณฺฑาติ อิตฺถิโสณฺฑา ภตฺตโสณฺฑา ปูวโสณฺฑา มูลกโสณฺฑาฯ ปิปาสาติ ปานโสณฺฑาฯ เนกติกาติ ปติรูปเกน วญฺจนกาฯ วญฺจนิกาติ สมฺมุขาวญฺจนาหิ วญฺจนิกาฯ สาหสิกาติ เอกาคาริกาทิสาหสิกกมฺมการิโนฯ ตฺยาสฺส มิตฺตา โหนฺตีติ เต อสฺส มิตฺตา โหนฺติฯ อญฺเญหิ สปฺปุริเสหิ สทฺธิํ น รมติ คนฺธมาลาทีหิ อลงฺกริตฺวา วรสยนํ อาโรปิตสูกโร คูถกูปมิว, เต ปาปมิตฺเตเยว อุปสงฺกมติฯ ตสฺมา ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม สมฺปรายญฺจ พหุํ อนตฺถํ นิคจฺฉติฯ

[253] อติสีตนฺติ กมฺมํ น กโรตีติ มนุสฺเสหิ กาลสฺเสว วุฏฺฐาย ‘‘เอถ โภ กมฺมนฺตํ คจฺฉามา’’ติ วุตฺโต ‘‘อติสีตํ ตาว, อฏฺฐีนิ ภิชฺชนฺติ วิย, คจฺฉถ ตุมฺเห ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ อคฺคิํ ตปนฺโต นิสีทติฯ เต คนฺตฺวา กมฺมํ กโรนฺติฯ อิตรสฺส กมฺมํ ปริหายติฯ อติอุณฺหนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

โหติ ปานสขา นามาติ เอกจฺโจ ปานฏฺฐาเน สุราเคเหเยว สหาโย โหติฯ ‘‘ปนฺนสขา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ สมฺมิยสมฺมิโยติ สมฺม สมฺมาติ วทนฺโต สมฺมุเขเยว สหาโย โหติ, ปรมฺมุเข เวรีสทิโส โอตารเมว คเวสติฯ อตฺเถสุ ชาเตสูติ ตถารูเปสุ กิจฺเจสุ สมุปฺปนฺเนสุฯ เวรปฺปสโวติ เวรพหุลตาฯ อนตฺถตาติ อนตฺถการิตาฯ