จตุฐานาทิวณฺณนา

[246] ปาปกมฺมํ กโรตีติ อิทํ ภควา ยสฺมา การเก ทสฺสิเต อการโก ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปาปกมฺมํ น กโรตี’’ติ มาติกํ ฐเปตฺวาปิ เทสนากุสลตาย ปฐมตรํ การกํ ทสฺเสนฺโต อาห ฯ ตตฺถ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺโตติ ฉนฺเทน เปเมน อคติํ คจฺฉนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรนฺโตฯ ปรปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ โย ‘‘อยํ เม มิตฺโต วา สมฺภตฺโต วา สนฺทิฏฺโฐ วา ญาตโก วา ลญฺชํ วา ปน เม เทตี’’ติ ฉนฺทวเสน อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ, อยํ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺโต ปาปกมฺมํ กโรติ นามฯ โย ‘‘อยํ เม เวรี’’ติ ปกติเวรวเสน ตงฺขณุปฺปนฺนโกธวเสน วา สามิกํ อสฺสามิกํ กโรติ, อยํ โทสาคติํ คจฺฉนฺโต ปาปกมฺมํ กโรติ นามฯ โย ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ยํ วา ตํ วา วตฺวา อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ, อยํ โมหาคติํ คจฺฉนฺโต ปาปกมฺมํ กโรติ นามฯ โย ปน ‘‘อยํ ราชวลฺลโภ วา วิสมนิสฺสิโต วา อนตฺถมฺปิ เม กเรยฺยา’’ติ ภีโต อสฺสามิกํ สามิกํ กโรติ, อยํ ภยาคติํ คจฺฉนฺโต ปาปกมฺมํ กโรติ นามฯ โย ปน ยํกิญฺจิ ภาเชนฺโต ‘‘อยํ เม สนฺทิฏฺโฐ วา สมฺภตฺโต วา’’ติ เปมวเสน อติเรกํ เทติ, ‘‘อยํ เม เวรี’’ติ โทสวเสน อูนกํ เทติ, โมมูหตฺตา ทินฺนาทินฺนํ อชานมาโน กสฺสจิ อูนํ กสฺสจิ อธิกํ เทติ, ‘‘อยํ อิมสฺมิํ อทิยฺยมาเน มยฺหํ อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’’ติ ภีโต กสฺสจิ อติเรกํ เทติ, โส จตุพฺพิโธปิ ยถานุกฺกเมน ฉนฺทาคติอาทีนิ คจฺฉนฺโต ปาปกมฺมํ กโรติ นามฯ

อริยสาวโก ปน ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺโตปิ ฉนฺทาคติอาทีนิ น คจฺฉติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ ปาปกมฺมํ น กโรตี’’ติฯ

นิหียติ ยโส ตสฺสาติ ตสฺส อคติคามิโน กิตฺติยโสปิ ปริวารยโสปิ นิหียติ ปริหายติฯ

ฉอปายมุขาทิวณฺณนา

[247] สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยโคติ เอตฺถ สุราติ ปิฏฺฐสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน มชฺชํฯ ปมาทฏฺฐานนฺติ ปมาทการณํฯ ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, ตสฺส เอตํ อธิวจนํฯ อนุโยโคติ ตสฺส สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานสฺส อนุอนุโยโค ปุนปฺปุนํ กรณํฯ ยสฺมา ปเนตํ อนุยุตฺตสฺส อุปฺปนฺนา เจว โภคา ปริหายนฺติ, อนุปฺปนฺนา จ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โภคานํ อปายมุข’’นฺติ วุตฺตํฯ วิกาลวิสิขาจริยานุโยโคติ อเวลาย วิสิขาสุ จริยานุยุตฺตตาฯ

สมชฺชาภิจรณนฺติ นจฺจาทิทสฺสนวเสน สมชฺชาคมนํฯ อาลสฺยานุโยโคติ กายาลสิยตาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ

สุราเมรยสฺส ฉอาทีนวาทิวณฺณนา

[248] เอวํ ฉนฺนํ อปายมุขานํ มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ตานิ วิภชนฺโต ฉ โข เม, คหปติปุตฺต อาทีนวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกาติ สามํ ปสฺสิตพฺพา, อิธโลกภาวินีฯ ธนชานีติ ธนหานิฯ กลหปฺปวฑฺฒนีติ วาจากลหสฺส เจว หตฺถปรามาสาทิกายกลหสฺส จ วฑฺฒนีฯ โรคานํ อายตนนฺติ เตสํ เตสํ อกฺขิโรคาทีนํ เขตฺตํฯ อกิตฺติสญฺชนนีติ สุรํ ปิวิตฺวา หิ มาตรมฺปิ ปหรนฺติ ปิตรมฺปิ, อญฺญํ พหุมฺปิ อวตฺตพฺพํ วทนฺติ, อกตฺตพฺพํ กโรนฺติฯ เตน ครหมฺปิ ทณฺฑมฺปิ หตฺถปาทาทิเฉทมฺปิ ปาปุณนฺติ, อิธโลเกปิ ปรโลเกปิ อกิตฺติํ ปาปุณนฺติ, อิติ เตสํ สา สุรา อกิตฺติสญฺชนนี นาม โหติฯ โกปีนนิทํสนีติ คุยฺหฏฺฐานญฺหิ วิวริยมานํ หิริํ โกเปติ วินาเสติ, ตสฺมา ‘‘โกปีน’’นฺติ วุจฺจติ, สุรามทมตฺตา จ ตํ ตํ องฺคํ วิวริตฺวา วิจรนฺติ, เตน เนสํ สา สุรา โกปีนสฺส นิทํสนโต ‘‘โกปีนนิทํสนี’’ติ วุจฺจติฯ ปญฺญาย ทุพฺพลิกรณีติ สาคตตฺเถรสฺส วิย กมฺมสฺสกตปญฺญํ ทุพฺพลํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลิกรณี’’ติ วุจฺจติฯ มคฺคปญฺญํ ปน ทุพฺพลํ กาตุํ น สกฺโกติฯ อธิคตมคฺคานญฺหิ สา อนฺโตมุขเมว น ปวิสติฯ ฉฏฺฐํ ปทนฺติ ฉฏฺฐํ การณํฯ

[249] อตฺตาปิสฺส อคุตฺโต อรกฺขิโต โหตีติ อเวลาย จรนฺโต หิ ขาณุกณฺฏกาทีนิปิ อกฺกมติ, อหินาปิ ยกฺขาทีหิปิ สมาคจฺฉติ, ตํ ตํ ฐานํ คจฺฉตีติ ญตฺวา เวริโนปิ นํ นิลียิตฺวา คณฺหนฺติ วา หนนฺติ วาฯ เอวํ อตฺตาปิสฺส อคุตฺโต โหติ อรกฺขิโตฯ ปุตฺตทาราปิ ‘‘อมฺหากํ ปิตา อมฺหากํ สามิ รตฺติํ วิจรติ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ อิติสฺส ปุตฺตธีตโรปิ ภริยาปิ พหิ ปตฺถนํ กตฺวา รตฺติํ จรนฺตา อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺติฯ เอวํ ปุตฺตทาโรปิสฺส อคุตฺโต อรกฺขิโต โหติฯ