ปสนฺนจิตฺตสฺส ปน โอโลกยโต อกฺขีนํ ปญฺจวณฺโณ ปสาโท ปญฺญายติฯ ตถาคโต จ ตถา โอโลเกสิฯ อถสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ ปิยจกฺขุนา โอโลกิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ เนตฺตสมฺปตฺติกรานิ ทฺเว มหาปุริสลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ ปิยทสฺสนตา อานิสํโสฯ อภิโยคิโนติ ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตาฯ

อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา

[230] พหุชนปุพฺพงฺคโม อโหสีติ พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ คณเชฏฺฐโกฯ ตสฺส ทิฏฺฐานุคติํ อญฺเญ อาปชฺชิํสุฯ อิธ กมฺมํ นาม ปุพฺพงฺคมตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย ปุพฺพงฺคโม หุตฺวา ทานาทีนิ กุสลกมฺมานิ กโรติ, โส อมงฺกุภูโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโส วิจรติ, มหาปุริโส จ โหติฯ ตถาคโต จ ตถา อกาสิฯ อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน อิทํ ปุพฺพงฺคมกมฺมํ ชานาตูติ อุณฺหีสสีสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ มหาชนานุวตฺตนตา อานิสํโสฯ

[231] พหุชนํ เหสฺสตีติ พหุชนสฺส ภวิสฺสติฯ ปฏิโภคิยาติ เวยฺยาวจฺจกรา, เอตสฺส พหู เวยฺยาวจฺจกรา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อภิหรนฺติ ตทาติ ทหรกาเลเยว ตทา เอวํ พฺยากโรนฺติฯ ปฏิหารกนฺติ เวยฺยาวจฺจกรภาวํฯ วิสวีติ จิณฺณวสีฯ

เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา

[232] อุปวตฺตตีติ อชฺฌาสยํ อนุวตฺตติ, อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สจฺจกถนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ทีฆรตฺตํ อทฺเวชฺฌกถาย ปริสุทฺธกถาย กถิตภาวมสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ เอเกกโลมลกฺขณญฺจ อุณฺณาลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุกูเลน อนุวตฺตนตา อานิสํโสฯ เอเกกโลมูปจิตงฺควาติ เอเกเกหิ โลเมหิ อุปจิตสรีโรฯ

จตฺตาลีสาทิลกฺขณวณฺณนา

[234] อเภชฺชปริโสติ อภินฺทิตพฺพปริโสฯ อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจาย กถนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ปิสุณวาจสฺส กิร สมคฺคภาวํ ภินฺทนโต ทนฺตา อปริปุณฺณา เจว โหนฺติ วิรฬา จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิทํ ลกฺขณทฺวยํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อเภชฺชปริสตา อานิสํโสฯ จตุโร ทสาติ จตฺตาโร ทส จตฺตาลีสํฯ

ปหูตชิวฺหาทิลกฺขณวณฺณนา

[236] อาเทยฺยวาโจ โหตีติ คเหตพฺพวจโน โหติฯ อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อผรุสวาทิตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ผรุสวาจา โหนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ พทฺธชิวฺหา วา โหนฺติ, คูฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา มมฺมนา วาฯ เย ปน ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจํ น วทนฺติ, เต พทฺธชิวฺหา คูฬฺหชิวฺหา ทฺวิชิวฺหา น โหนฺติฯ มุทุ เนสํ ชิวฺหา โหติ รตฺตกมฺพลวณฺณาฯ ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ผรุสาย วาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ปหูตชิวฺหาลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ผรุสวาจํ กเถนฺตานญฺจ สทฺโท ภิชฺชติฯ เต สทฺทเภทํ กตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ ฉินฺนสฺสรา วา โหนฺติ ภินฺนสฺสรา วา กากสฺสรา วาฯ เย ปน สรเภทกรํ ผรุสวาจํ น กเถนฺติ, เตสํ สทฺโท มธุโร จ โหติ เปมนีโยฯ ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ สรเภทกราย ผรุสวาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ พฺรหฺมสฺสรลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อาเทยฺยวจนตา อานิสํโสฯ

[237] อุพฺพาธิกนฺติ อกฺโกสยุตฺตตฺตา อาพาธกริํ พหุชนปฺปมทฺทนนฺติ พหุชนานํ ปมทฺทนิํ อพาฬฺหํ คิรํ โส น ภณิ ผรุสนฺติ เอตฺถ อกาโร ปรโต ภณิสทฺเทน โยเชตพฺโพฯ พาฬฺหนฺติ พลวํ อติผรุสํฯ พาฬฺหํ คิรํ โส น อภณีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สุสํหิตนฺติ สุฏฺฐุ เปมสญฺหิตํฯ