ปริมณฺฑลาทิลกฺขณวณฺณนา

[222] สมํ ชานาตีติ ‘‘อยํ ตารุกฺขสโม อยํ โปกฺขรสาติสโม’’ติ เอวํ เตน เตน สมํ ชานาติฯ สามํ ชานาตีติ สยํ ชานาติฯ ปุริสํ ชานาตีติ ‘‘อยํ เสฏฺฐสมฺมโต’’ติ ปุริสํ ชานาติฯ ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ มุคฺคํ มาเสน สมํ อกตฺวา คุณวิสิฏฺฐสฺส วิเสสํ ชานาติฯ อยมิทมรหตีติ อยํ ปุริโส อิทํ นาม ทานสกฺการํ อรหติ ฯ ปุริสวิเสสกโร อโหสีติ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา การโก อโหสิฯ โย ยํ อรหติ, ตสฺเสว ตํ อทาสิฯ โย หิ กหาปณารหสฺส อฑฺฒํ เทติ, โส ปรสฺส อฑฺฒํ นาเสติฯ โย ทฺเว กหาปเณ เทติ, โส อตฺตโน กหาปณํ นาเสติฯ ตสฺมา อิทํ อุภยมฺปิ อกตฺวา โย ยํ อรหติ, ตสฺส ตเทว อทาสิฯ สทฺธาธนนฺติอาทีสุ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐน สทฺธาทีนํ ธนภาโว เวทิตพฺโพฯ

อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา กตํ สมสงฺคหกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ตทสฺส กมฺมํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ ธนสมฺปตฺติ อานิสํโสฯ

[223] ตุลิยาติ ตุลยิตฺวาฯ ปฏิวิจยาติ ปฏิวิจินิตฺวาฯ มหาชนสงฺคาหกนฺติ มหาชนสงฺคหณํฯ สเมกฺขมาโนติ สมํ เปกฺขมาโนฯ อตินิปุณา มนุชาติ อตินิปุณา สุขุมปญฺญา ลกฺขณปาฐกมนุสฺสาฯ พหุวิวิธา คิหีนํ อรหานีติ พหู วิวิธานิ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิ ปฏิลภติฯ ทหโร สุสุ กุมาโร ‘‘อยํ ทหโร กุมาโร ปฏิลภิสฺสตี’’ติ พฺยากํสุ มหีปติสฺสาติ รญฺโญฯ

สีหปุพฺพทฺธกายาทิลกฺขณวณฺณนา

[224] โยคกฺเขมกาโมติ โยคโต เขมกาโมฯ ปญฺญายาติ กมฺมสฺสกตปญฺญายฯ อิธ กมฺมํ นาม มหาชนสฺส อตฺถกามตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ตํ มหาชนสฺส อตฺถกามตาย วฑฺฒิเมว ปจฺจาสีสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ สมนฺตปริปูรานิ อปริหีนานิ ตีณิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณตฺตยํฯ ธนาทีหิ เจว สทฺธาทีหิ จ อปริหานิ อานิสํโสฯ

[225] สทฺธายาติ โอกปฺปนสทฺธาย ปสาทสทฺธายฯ สีเลนาติ ปญฺจสีเลน ทสสีเลนฯ สุเตนาติ ปริยตฺติสวเนนฯ

พุทฺธิยาติ เอเตสํ พุทฺธิยา , ‘‘กินฺติ เอเตหิ วฑฺเฒยฺยุ’’นฺติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถฯ ธมฺเมนาติ โลกิยธมฺเมนฯ พหูหิ สาธูหีติ อญฺเญหิปิ พหูหิ อุตฺตมคุเณหิฯ อสหานธมฺมตนฺติ อปริหีนธมฺมํฯ

รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา

[226] สมาภิวาหินิโยติ ยถา ติลผลมตฺตมฺปิ ชิวฺหคฺเค ฐปิตํ สพฺพตฺถ ผรติ, เอวํ สมา หุตฺวา วหนฺติฯ อิธ กมฺมํ นาม อวิเหฐนกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณิอาทีหิ ปหารํ ลทฺธสฺส ตตฺถ ตตฺถ โลหิตํ สณฺฐาติ, คณฺฐิ คณฺฐิ หุตฺวา อนฺโตว ปุพฺพํ คณฺหาติ, อนฺโตว ภิชฺชติ, เอวํ โส พหุโรโค โหติฯ ตถาคเตน ปน ทีฆรตฺตํ อิมํ อาโรคฺยกรณกมฺมํ กตํฯ ตทสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อาโรคฺยกรํ รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ อปฺปาพาธตา อานิสํโสฯ

[227] มรณวเธนาติ ‘‘เอตํ มาเรถ เอตํ ฆาเตถา’’ติ เอวํ อาณตฺเตน มรณวเธนฯ อุพฺพาธนายาติ พนฺธนาคารปฺปเวสเนนฯ

อภินีลเนตฺตาทิลกฺขณวณฺณนา

[228] น จ วิสฏนฺติ กกฺกฏโก วิย อกฺขีนิ นีหริตฺวา น โกธวเสน เปกฺขิตา อโหสิฯ น จ วิสาจีติ วงฺกกฺขิโกฏิยา เปกฺขิตาปิ นาโหสิฯ น จ ปน วิเจยฺย เปกฺขิตาติ วิเจยฺย เปกฺขิตา นาม โย กุชฺฌิตฺวา ยทา นํ ปโร โอโลเกติ, ตทา นิมฺมีเลติ น โอโลเกติ, ปุน คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกติ, เอวรูโป นาโหสิฯ ‘‘วิเนยฺยเปกฺขิตา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ อุชุํ ตถา ปสฏมุชุมโนติ อุชุมโน หุตฺวา อุชุ เปกฺขิตา โหติ, ยถา จ อุชุํ, ตถา ปสฏํ วิปุลํ วิตฺถตํ เปกฺขิตา โหติฯ ปิยทสฺสโนติ ปิยายมาเนหิ ปสฺสิตพฺโพฯ

อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ มหาชนสฺส ปิยจกฺขุนา โอโลกนกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต กาโณ วิย กากกฺขิ วิย โหติ, วงฺกกฺขิ ปน อาวิลกฺขิ จ โหติเยวฯ