อุสฺสงฺขปาทาทิลกฺขณวณฺณนา

[212] อตฺถูปสํหิตนฺติ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิตํฯ ธมฺมูปสํหิตนฺติ ทสกุสลกมฺมปถนิสฺสิตํฯ พหุชนํ นิทํเสสีติ พหุชนสฺส นิทํสนกถํ กเถสิฯ ปาณีนนฺติ สตฺตานํฯ ‘‘อคฺโค’’ติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ภาสิตา อุทฺธงฺคมนียา อตฺถูปสํหิตา วาจาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวรูปํ อุคฺคตวาจํ น ภาสติ, โส อิมินา การเณน อุคฺคตวาจาย อภาสนํ ชโน ชานาตูติ อโธสงฺขปาโท จ โหติ อโธนตโลโม จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ เอวรูปาย อุคฺคตวาจาย ภาสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อุสฺสงฺขปาทลกฺขณญฺจ อุทฺธคฺคโลมลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อุตฺตมภาโว อานิสํโสฯ

[213] เอรยนฺติ ภณนฺโตฯ พหุชนํ นิทํสยีติ พหุชนสฺส หิตํ ทสฺเสติฯ ธมฺมยาคนฺติ ธมฺมทานยญฺญํฯ

อุพฺภมุปฺปติตโลมวา สโสติ โส เอส อุทฺธคฺคตโลมวา โหติฯ ปาทคณฺฐิรหูติ ปาทโคปฺผกา อเหสุํฯ สาธุสณฺฐิตาติ สุฏฺฐุ สณฺฐิตาฯ มํสโลหิตาจิตาติ มํเสน จ โลหิเตน จ อาจิตาฯ ตโจตฺถตาติ ตเจน ปริโยนทฺธา นิคุฬฺหาฯ วชตีติ คจฺฉติฯ อโนมนิกฺกโมติ อโนมวิหารี เสฏฺฐวิหารีฯ

เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา

[214] สิปฺปํ วาติอาทีสุ สิปฺปํ นาม ทฺเว สิปฺปานิ – หีนญฺจ สิปฺปํ, อุกฺกฏฺฐญฺจ สิปฺปํฯ หีนํ นาม สิปฺปํ นฬการสิปฺปํ, กุมฺภการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ นหาปิตสิปฺปํฯ อุกฺกฏฺฐํ นาม สิปฺปํ เลขา มุทฺทา คณนาฯ วิชฺชาติ อหิวิชฺชาทิอเนกวิธาฯ จรณนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตาชานนปญฺญาฯ กิลิสฺเสยฺยุนฺติ กิลเมยฺยุํฯ อนฺเตวาสิกวตฺตํ นาม ทุกฺขํ, ตํ เนสํ มา จิรมโหสีติ จินฺเตสิฯ

ราชารหานีติ รญฺโญ อนุรูปานิ หตฺถิอสฺสาทีนิ, ตานิเยว รญฺโญ เสนาย องฺคภูตตฺตา ราชงฺคานีติ วุจฺจนฺติฯ

ราชูปโภคานีติ รญฺโญ อุปโภคปริโภคภณฺฑานิ, ตานิ เจว สตฺตรตนานิ จฯ ราชานุจฺฉวิกานีติ รญฺโญ อนุจฺฉวิกานิฯ เตสํเยว สพฺเพสํ อิทํ คหณํฯ สมณารหานีติ สมณานํ อนุรูปานิ จีวราทีนิฯ สมณงฺคานีติ สมณานํ โกฏฺฐาสภูตา จตสฺโส ปริสาฯ สมณูปโภคานีติ สมณานํ อุปโภคปริกฺขาราฯ สมณานุจฺฉวิกานีติ เตสํเยว อธิวจนํฯ

อิธ ปน กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สกฺกจฺจํ สิปฺปาทิวาจนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ สกฺกจฺจํ สิปฺปํ อวาเจนฺโต อนฺเตวาสิเก อุกฺกุฏิกาสนชงฺฆเปสนิกาทีหิ กิลเมติ, ตสฺส ชงฺฆมํสํ ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติฯ ตถาคตสฺส ปน สกฺกจฺจํ วาจิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตํ เอณิชงฺฆลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ อนุจฺฉวิกลาภิตา อานิสํโสฯ

[215] ยทูปฆาตายาติ ยํ สิปฺปํ กสฺสจิ อุปฆาตาย น โหติฯ กิลิสฺสตีติ กิลมิสฺสติฯ สุขุมตฺตโจตฺถตาติ สุขุมตฺตเจน ปริโยนทฺธาฯ กิํ ปน อญฺเญน กมฺเมน อญฺญํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติ? น นิพฺพตฺตติฯ ยํ ปน นิพฺพตฺตติ, ตํ อนุพฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺมา อิธ วุตฺตํฯ

สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา

[216] สมณํ วาติ สมิตปาปฏฺเฐน สมณํฯ พฺราหฺมณํ วาติ พาหิตปาปฏฺเฐน พฺราหฺมณํฯ

มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺริทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํฯ

ตตฺถ กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปญฺญากฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ฐานาฐานานิ มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ มหนฺเต สติปฏฺฐาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺเต อริยมคฺเค มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ มหนฺตา อภิญฺญาโย มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ