กรจรณาทิลกฺขณวณฺณนา

[210] ทาเนนาติอาทีสุ เอกจฺโจ ทาเนเนว สงฺคณฺหิตพฺโพ โหติ, ตํ ทาเนน สงฺคเหสิฯ ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตปริกฺขารํ, คิหีนํ คิหิปริกฺขารํ อทาสิฯ

เปยฺยวชฺเชนาติ เอกจฺโจ หิ ‘‘อยํ ทาตพฺพํ นาม เทติ, เอเกน ปน วจเนน สพฺพํ มกฺเขตฺวา นาเสติ, กิํ เอตสฺส ทาน’’นฺติ วตฺตา โหติฯ เอกจฺโจ ‘‘อยํ กิญฺจาปิ ทานํ น เทติ, กเถนฺโต ปน เตเลน วิย มกฺเขติฯ เอโส เทตุ วา มา วา, วจนเมว ตสฺส สหสฺสํ อคฺฆตี’’ติ วตฺตา โหติฯ เอวรูโป ปุคฺคโล ทานํ น ปจฺจาสีสติ, ปิยวจนเมว ปจฺจาสีสติฯ ตํ ปิยวจเนน สงฺคเหสิฯ

อตฺถจริยายาติ อตฺถสํวฑฺฒนกถายฯ เอกจฺโจ หิ เนว ทานํ, น ปิยวจนํ ปจฺจาสีสติฯ อตฺตโน หิตกถํ วฑฺฒิตกถเมว ปจฺจาสีสติฯ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘อิทํ เต กาตพฺพํ, อิทํ เต น กาตพฺพํฯ เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ อตฺถจริยาย สงฺคเหสิฯ

สมานตฺตตายาติ สมานสุขทุกฺขภาเวนฯ เอกจฺโจ หิ ทานาทีสุ เอกมฺปิ น ปจฺจาสีสติ, เอกาสเน นิสชฺชํ, เอกปลฺลงฺเก สยนํ, เอกโต โภชนนฺติ เอวํ สมานสุขทุกฺขตํ ปจฺจาสีสติฯ ตตฺถ ชาติยา หีโน โภเคน อธิโก ทุสฺสงฺคโห โหติฯ น หิ สกฺกา เตน สทฺธิํ เอกปริโภโค กาตุํ, ตถา อกริยมาเน จ โส กุชฺฌติฯ โภเคน หีโน ชาติยา อธิโกปิ ทุสฺสงฺคโห โหติฯ โส หิ ‘‘อหํ ชาติมา’’ติ โภคสมฺปนฺเนน สทฺธิํ เอกปริโภคํ น อิจฺฉติ, ตสฺมิํ อกริยมาเน กุชฺฌติฯ อุโภหิปิ หีโน ปน สุสงฺคโห โหติฯ น หิ โส อิตเรน สทฺธิํ เอกปริโภคํ อิจฺฉติ, น อกริยมาเน จ กุชฺฌติฯ อุโภหิ สทิโสปิ สุสงฺคโหเยวฯ ภิกฺขูสุ ทุสฺสีโล ทุสฺสงฺคโห โหติฯ น หิ สกฺกา เตน สทฺธิํ เอกปริโภโค กาตุํ, ตถา อกริยมาเน จ กุชฺฌติฯ สีลวา สุสงฺคโห โหติฯ สีลวา หิ อทียมาเนปิ อกริยมาเนปิ น กุชฺฌติฯ

อญฺญํ อตฺตนา สทฺธิํ ปริโภคํ อกโรนฺตมฺปิ น ปาปเกน จิตฺเตน ปสฺสติฯ ปริโภโคปิ เตน สทฺธิํ สุกโร โหติฯ ตสฺมา เอวรูปํ ปุคฺคลํ เอวํ สมานตฺตตาย สงฺคเหสิฯ

สุสงฺคหิตาสฺส โหนฺตีติ สุสงฺคหิตา อสฺส โหนฺติฯ เทตุ วา มา วา เทตุ, กโรตุ วา มา วา กโรตุ, สุสงฺคหิตาว โหนฺติ, น ภิชฺชนฺติฯ ‘‘ยทาสฺส ทาตพฺพํ โหติ, ตทา เทติฯ อิทานิ มญฺเญ นตฺถิ, เตน น เทติฯ กิํ มยํ ททมานเมว อุปฏฺฐหาม? อเทนฺตํ อกโรนฺตํ น อุปฏฺฐหามา’’ติ เอวํ จินฺเตนฺติฯ

อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ กตํ ทานาทิสงฺคหกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ อสงฺคาหโก โหติ, โส อิมินา การเณนสฺส อสงฺคาหกภาวํ ชโน ชานาตูติ ถทฺธหตฺถปาโท เจว โหติ, วิสมฏฺฐิตาวยวลกฺขโณ จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ สงฺคาหกภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ สุสงฺคหิตปริชนตา อานิสํโสฯ

[211] กริยาติ กริตฺวาฯ จริยาติ จริตฺวาฯ อนวมเตนาติ อนวญฺญาเตนฯ ‘‘อนปโมเทนา’’ติปิ ปาโฐ, น อปฺปโมเทน, น ทีเนน น คพฺภิเตนาติ อตฺโถฯ

จวิยาติ จวิตฺวาฯ อติรุจิร สุวคฺคุ ทสฺสเนยฺยนฺติ อติรุจิรญฺจ สุปาสาทิกํ สุวคฺคุ จ สุฏฺฐุ เฉกํ ทสฺสเนยฺยญฺจ ทฏฺฐพฺพยุตฺตํฯ สุสุ กุมาโรติ สุฏฺฐุ สุกุมาโรฯ

ปริชนสฺสโวติ ปริชโน อสฺสโว วจนกโรฯ วิเธยฺโยติ กตฺตพฺพากตฺตพฺเพสุ ยถารุจิ วิธาตพฺโพฯ มหิมนฺติ มหิํ อิมํฯ ปิยวทู หิตสุขตํ ชิคีสมาโนติ ปิยวโท หุตฺวา หิตญฺจ สุขญฺจ ปริเยสมาโนฯ วจนปฏิกรสฺสา ภิปฺปสนฺนาติ วจนปฏิกรา อสฺส อภิปฺปสนฺนาฯ ธมฺมานุธมฺมนฺติ ธมฺมญฺจ อนุธมฺมญฺจฯ

อุสฺสงฺขปาทาทิลกฺขณวณฺณนา

[212] อตฺถูปสํหิตนฺติ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิตํฯ ธมฺมูปสํหิตนฺติ ทสกุสลกมฺมปถนิสฺสิตํฯ พหุชนํ นิทํเสสีติ พหุชนสฺส นิทํสนกถํ กเถสิฯ ปาณีนนฺติ สตฺตานํฯ ‘‘อคฺโค’’ติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ภาสิตา อุทฺธงฺคมนียา อตฺถูปสํหิตา วาจาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวรูปํ อุคฺคตวาจํ น ภาสติ, โส อิมินา การเณน อุคฺคตวาจาย อภาสนํ ชโน ชานาตูติ อโธสงฺขปาโท จ โหติ อโธนตโลโม จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ เอวรูปาย อุคฺคตวาจาย ภาสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อุสฺสงฺขปาทลกฺขณญฺจ อุทฺธคฺคโลมลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อุตฺตมภาโว อานิสํโสฯ

[213] เอรยนฺติ ภณนฺโตฯ พหุชนํ นิทํสยีติ พหุชนสฺส หิตํ ทสฺเสติฯ ธมฺมยาคนฺติ ธมฺมทานยญฺญํฯ

อุพฺภมุปฺปติตโลมวา สโสติ โส เอส อุทฺธคฺคตโลมวา โหติฯ ปาทคณฺฐิรหูติ ปาทโคปฺผกา อเหสุํฯ สาธุสณฺฐิตาติ สุฏฺฐุ สณฺฐิตาฯ มํสโลหิตาจิตาติ มํเสน จ โลหิเตน จ อาจิตาฯ ตโจตฺถตาติ ตเจน ปริโยนทฺธา นิคุฬฺหาฯ วชตีติ คจฺฉติฯ อโนมนิกฺกโมติ อโนมวิหารี เสฏฺฐวิหารีฯ

เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา

[214] สิปฺปํ วาติอาทีสุ สิปฺปํ นาม ทฺเว สิปฺปานิ – หีนญฺจ สิปฺปํ, อุกฺกฏฺฐญฺจ สิปฺปํฯ หีนํ นาม สิปฺปํ นฬการสิปฺปํ, กุมฺภการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ นหาปิตสิปฺปํฯ อุกฺกฏฺฐํ นาม สิปฺปํ เลขา มุทฺทา คณนาฯ วิชฺชาติ อหิวิชฺชาทิอเนกวิธาฯ จรณนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตาชานนปญฺญาฯ กิลิสฺเสยฺยุนฺติ กิลเมยฺยุํฯ อนฺเตวาสิกวตฺตํ นาม ทุกฺขํ, ตํ เนสํ มา จิรมโหสีติ จินฺเตสิฯ

ราชารหานีติ รญฺโญ อนุรูปานิ หตฺถิอสฺสาทีนิ, ตานิเยว รญฺโญ เสนาย องฺคภูตตฺตา ราชงฺคานีติ วุจฺจนฺติฯ