สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา

[201] ปุริมํ ชาตินฺติอาทีสุ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา ชาตวเสน ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตาฯ ตถา ภวนวเสน ‘‘ภโว’’ติ, นิวุตฺถวเสน อาลยฏฺเฐน วา ‘‘นิเกโต’’ติฯ ติณฺณมฺปิ ปทานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ฐิโตติ อตฺโถฯ อิทานิ ยสฺมา ตํ ขนฺธสนฺตานํ เทวโลกาทีสุปิ วตฺตติฯ ลกฺขณนิพฺพตฺตนสมตฺถํ ปน กุสลกมฺมํ ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกรํฯ ตสฺมา ยถาภูเตน ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโนติ อาหฯ อการณํ วา เอตํฯ หตฺถิอสฺสมิคมหิํสวานราทิภูโตปิ มหาปุริโส ปารมิโย ปูเรติเยวฯ ยสฺมา ปน เอวรูเป อตฺตภาเว ฐิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ, มนุสฺสภาเว ฐิเตน กตกมฺมํ ปน สกฺกา สุเขน ทีเปตุํฯ ตสฺมา ‘‘ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน’’ติ อาหฯ

ทฬฺหสมาทาโนติ ถิรคหโณฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ทสกุสลกมฺมปเถสุฯ อวตฺถิตสมาทาโนติ นิจฺจลคหโณ อนิวตฺติตคหโณฯ มหาสตฺตสฺส หิ อกุสลกมฺมโต อคฺคิํ ปตฺวา กุกฺกุฏปตฺตํ วิย จิตฺตํ ปฏิกุฏติ, กุสลํ ปตฺวา วิตานํ วิย ปสาริยติฯ ตสฺมา ทฬฺหสมาทาโน โหติ อวตฺถิตสมาทาโนฯ น สกฺกา เกนจิ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา กุสลสมาทานํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ปุพฺเพ กิร มหาปุริโส กลนฺทกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อถ เทเว วุฏฺเฐ โอโฆ อาคนฺตฺวา กุลาวกํ คเหตฺวา สมุทฺทเมว ปเวเสสิฯ มหาปุริโส ‘‘ปุตฺตเก นีหริสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺฐํ เตเมตฺวา เตเมตฺวา สมุทฺทโต อุทกํ พหิ ขิปิฯ สตฺตเม ทิวเส สกฺโก อาวชฺชิตฺวา ตตฺถ อาคมฺม ‘‘กิํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิ? โส ตสฺส อาโรเจสิฯ สกฺโก มหาสมุทฺทโต อุทกสฺส ทุนฺนีหรณียภาวํ กเถสิฯ โพธิสตฺโต ตาทิเสน กุสีเตน สทฺธิํ กเถตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ‘‘มา อิธ ติฏฺฐา’’ติ อปสาเรสิฯ สกฺโก ‘‘อโนมปุริเสน คหิตคหณํ น สกฺกา วิสฺสชฺชาเปตุ’’นฺติ ตุฏฺโฐ ตสฺส ปุตฺตเก อาเนตฺวา อทาสิฯ มหาชนกกาเลปิ มหาสมุทฺทํ ตรมาโน ‘‘กสฺมา มหาสมุทฺทํ ตรสี’’ติ เทวตาย ปุฏฺโฐ ‘‘ปารํ คนฺตฺวา กุลสนฺตเก รฏฺเฐ รชฺชํ คเหตฺวา ทานํ ทาตุํ ตรามี’’ติ อาหฯ

ตโต เทวตาย – ‘‘อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโร เจว ปุถุโล จ, กทา นํ ตริสฺสตี’’ติ วุตฺเต โส อาห ‘‘ตเวโส มหาสมุทฺทสทิโส, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ อาคมฺม ขุทฺทกมาติกา วิย ขายติฯ ตฺวํเยว มํ ทกฺขิสฺสสิ สมุทฺทํ ตริตฺวา สมุทฺทปารโต ธนํ อาหริตฺวา กุลสนฺตกํ รชฺชํ คเหตฺวา ทานํ ททมาน’’นฺติฯ เทวตา ‘‘อโนมปุริเสน คหิตคหณํ น สกฺกา วิสฺสชฺชาเปตุ’’นฺติ โพธิสตฺตํ อาลิงฺเคตฺวา หริตฺวา อุยฺยาเน นิปชฺชาเปสิฯ โส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ทิวเส ทิวเส ปญฺจสตสหสฺสปริจฺจาคํ กตฺวา อปรภาเค นิกฺขมฺม ปพฺพชิโตฯ เอวํ มหาสตฺโต น สกฺกา เกนจิ สมเณน วา…เป.… พฺรหฺมุนา วา กุสลสมาทานํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวตฺถิตสมาทาโน’’ติฯ

อิทานิ เยสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวตฺถิตสมาทาโน อโหสิ, เต ทสฺเสตุํ กายสุจริเตติอาทิมาหฯ ทานสํวิภาเคติ เอตฺถ จ ทานเมว ทิยฺยนวเสน ทานํ, สํวิภาคกรณวเสน สํวิภาโคฯ สีลสมาทาเนติ ปญฺจสีลทสสีลจตุปาริสุทฺธิสีลปูรณกาเลฯ อุโปสถูปวาเสติ จาตุทฺทสิกาทิเภทสฺส อุโปสถสฺส อุปวสนกาเลฯ มตฺเตยฺยตายาติ มาตุกาตพฺพวตฺเตฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อญฺญตรญฺญตเรสุ จาติ อญฺเญสุ จ เอวรูเปสุฯ อธิกุสเลสูติ เอตฺถ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลาฯ สพฺเพปิ กามาวจรา กุสลา กุสลา นาม, รูปาวจรา อธิกุสลาฯ อุโภปิ เต กุสลา นาม, อรูปาวจรา อธิกุสลาฯ สพฺเพปิ เต กุสลา นาม, สาวกปารมีปฏิลาภปจฺจยา กุสลา อธิกุสลา นามฯ เตปิ กุสลา นาม, ปจฺเจกโพธิปฏิลาภปจฺจยา กุสลา อธิกุสลาฯ เตปิ กุสลา นาม, สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิลาภปจฺจยา ปน กุสลา อิธ ‘‘อธิกุสลา’’ติ อธิปฺเปตาฯ เตสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ อวตฺถิตสมาทาโนฯ

กฏตฺตา อุปจิตตฺตาติ เอตฺถ สกิมฺปิ กตํ กตเมว, อภิณฺหกรเณน ปน อุปจิตํ โหติฯ อุสฺสนฺนตฺตาติ ปิณฺฑีกตํ ราสีกตํ กมฺมํ อุสฺสนฺนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติ วทนฺโต มยา กตกมฺมสฺส จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํ อตินีจํ, เอวํ เม อุสฺสนฺนํ กมฺมนฺติ ทสฺเสติฯ วิปุลตฺตาติ อปฺปมาณตฺตาฯ อิมินา ‘‘อนนฺตํ อปริมาณํ มยา กตํ กมฺม’’นฺติ ทสฺเสติฯ

อธิคฺคณฺหาตีติ อธิภวติ, อญฺเญหิ เทเวหิ อติเรกํ ลภตีติ อตฺโถฯ ปฏิลภตีติ อธิคจฺฉติฯ

สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหีติ อิทํ ‘‘สมํ ปาทํ ภูมิยํ นิกฺขิปตี’’ติ เอตสฺส วิตฺถารวจนํฯ ตตฺถ สพฺพาวนฺเตหีติ สพฺพปเทสวนฺเตหิ, น เอเกน ปเทเสน ปฐมํ ผุสติ, น เอเกน ปจฺฉา, สพฺเพเหว ปาทตเลหิ สมํ ผุสติ, สมํ อุทฺธรติฯ สเจปิ หิ ตถาคโต ‘‘อเนกสตโปริสํ นรกํ อกฺกมิสฺสามี’’ติ ปาทํ อภินีหรติฯ ตาวเทว นินฺนฏฺฐานํ วาตปูริตา วิย กมฺมารภสฺตา อุนฺนมิตฺวา ปถวิสมํ โหติฯ อุนฺนตฏฺฐานมฺปิ อนฺโต ปวิสติฯ ‘‘ทูเร อกฺกมิสฺสามี’’ติ อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย โอนมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคจฺฉติฯ ตถา หิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ‘‘ยุคนฺธรปพฺพตํ อกฺกมิสฺสามี’’ติ ปาเท อภินีหเฏ ปพฺพโต โอนมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโตฯ โสปิ ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวติํสภวนํ อกฺกมิฯ น หิ จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติฯ ขาณุ วา กณฺฏโก วา สกฺขรา วา กถลา วา อุจฺจารปสฺสาวเขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วา ปุริมตรํ วา อปคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว วา ปถวิํ ปวิสนฺติฯ ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปุญฺญเตเชน ธมฺมเตเชน ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวน อยํ มหาปถวี สมฺมา มุทุปุปฺผาภิกิณฺณา โหติฯ

[202] สาครปริยนฺตนฺติ สาครสีมํฯ น หิ ตสฺส รชฺชํ กโรนฺตสฺส อนฺตรา รุกฺโข วา ปพฺพโต วา นที วา สีมา โหติ มหาสมุทฺโทว สีมาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สาครปริยนฺต’’นฺติฯ อขิลมนิมิตฺตมกณฺฏกนฺติ นิจฺโจรํฯ โจรา หิ ขรสมฺผสฺสฏฺเฐน ขิลา, อุปทฺทวปจฺจยฏฺเฐน นิมิตฺตา, วิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฏกาติ วุจฺจนฺติฯ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํฯ ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺติผาลิผุลฺลํฯ เขมนฺติ นิพฺภยํฯ สิวนฺติ นิรุปทฺทวํฯ นิรพฺพุทนฺติ อพฺพุทวิรหิตํ, คุมฺพํ คุมฺพํ หุตฺวา จรนฺเตหิ โจเรหิ วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ อกฺขมฺภิโยติ อวิกฺขมฺภนีโยฯ น นํ โกจิ ฐานโต จาเลตุํ สกฺโกติฯ ปจฺจตฺถิเกนาติ ปฏิปกฺขํ อิจฺฉนฺเตนฯ ปจฺจามิตฺเตนาติ ปฏิวิรุทฺเธน อมิตฺเตนฯ อุภยมฺเปตํ สปตฺตเววจนํฯ อพฺภนฺตเรหีติ อนฺโต อุฏฺฐิเตหิ ราคาทีหิฯ

พาหิเรหีติ สมณาทีหิฯ ตถา หิ นํ พาหิรา เทวทตฺตโกกาลิกาทโย สมณาปิ โสณทณฺฑกูฏทณฺฑาทโย พฺราหฺมณาปิ สกฺกสทิสา เทวตาปิ สตฺต วสฺสานิ อนุพนฺธมาโน มาโรปิ พกาทโย พฺรหฺมาโนปิ วิกฺขมฺเภตุํ นาสกฺขิํสุฯ

เอตฺตาวตา ภควตา กมฺมญฺจ กมฺมสริกฺขกญฺจ ลกฺขณญฺจ ลกฺขณานิสํโส จ วุตฺโต โหติฯ กมฺมํ นาม สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทฬฺหวีริเยน หุตฺวา กตํ กมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ทฬฺเหน หุตฺวา กตภาวํ สเทวโก โลโก ชานาตูติ สุปฺปติฏฺฐิตปาทมหาปุริสลกฺขณํฯ ลกฺขณํ นาม สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาฯ ลกฺขณานิสํโส นาม ปจฺจตฺถิเกหิ อวิกฺขมฺภนียตาฯ

[203] ตตฺเถตํ วุจฺจตีติ ตตฺถ วุตฺเต กมฺมาทิเภเท อปรมฺปิ อิทํ วุจฺจติ, คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตา ปน คาถา โปราณกตฺเถรา ‘‘อานนฺทตฺเถเรน ฐปิตา วณฺณนาคาถา’’ติ วตฺวา คตาฯ อปรภาเค เถรา ‘‘เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโร’’ติ อาหํสุฯ

ตตฺถ สจฺเจติ วจีสจฺเจฯ ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมฯ ทเมติ อินฺทฺริยทมเนฯ สํยเมติ สีลสํยเมฯ ‘‘โสเจยฺยสีลาลยุโปสเถสุ จา’’ติ เอตฺถ กายโสเจยฺยาทิ ติวิธํ โสเจยฺยํฯ อาลยภูตํ สีลเมว สีลาลโยฯ อุโปสถกมฺมํ อุโปสโถฯ อหิํสายาติ อวิหิํสายฯ สมตฺตมาจรีติ สกลํ อจริฯ

อนฺวภีติ อนุภวิฯ เวยฺยญฺชนิกาติ ลกฺขณปาฐกาฯ ปราภิภูติ ปเร อภิภวนสมตฺโถฯ สตฺตุภีติ สปตฺเตหิ อกฺขมฺภิโย โหติฯ

น โส คจฺฉติ ชาตุ ขมฺภนนฺติ โส เอกํเสเนว อคฺคปุคฺคโล วิกฺขมฺเภตพฺพตํ น คจฺฉติฯ เอสา หิ ตสฺส ธมฺมตาติ ตสฺส หิ เอสา ธมฺมตา อยํ สภาโวฯ

ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา

[204] อุพฺเพคอุตฺตาสภยนฺติ อุพฺเพคภยญฺเจว อุตฺตาสภยญฺจฯ ตตฺถ โจรโต วา ราชโต วา ปจฺจตฺถิกโต วา วิโลปนพนฺธนาทินิสฺสยํ ภยํ อุพฺเพโค นาม, ตํมุหุตฺติกํ จณฺฑหตฺถิอสฺสาทีนิ วา อหิยกฺขาทโย วา ปฏิจฺจ โลมหํสนกรํ ภยํ อุตฺตาสภยํ นามฯ ตํ สพฺพํ อปนุทิตา วูปสเมตาฯ สํวิธาตาติ สํวิทหิตาฯ กถํ สํวิทหติ? อฏวิยํ สาสงฺกฏฺฐาเนสุ ทานสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ อาคเต โภเชตฺวา มนุสฺเส ทตฺวา อติวาเหติ, ตํ ฐานํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตานํ มนุสฺเส เปเสตฺวา ปเวเสติฯ นคราทีสุปิ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปติ, เอวํ สํวิทหติฯ สปริวารญฺจ ทานํ อทาสีติ อนฺนํ ปานนฺติ ทสวิธํ ทานวตฺถุํฯ

ตตฺถ อนฺนนฺติ ยาคุภตฺตํฯ ตํ ททนฺโต น ทฺวาเร ฐเปตฺวา อทาสิ, อถ โข อนฺโตนิเวสเน หริตุปลิตฺตฏฺฐาเน ลาชา เจว ปุปฺผานิ จ วิกิริตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมาทีหิ สกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ อทาสิฯ ยาคุํ เทนฺโต จ สพฺยญฺชนํ อทาสิฯ ยาคุปานาวสาเน ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา นานปฺปการกํ อนนฺตํ ขชฺชกํ ทตฺวา ปริโยสาเน อเนกสูปํ อเนกพฺยญฺชนํ ปณีตโภชนํ อทาสิ ฯ ปานํ เทนฺโต อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธํ ปานํ อทาสิ, ตมฺปิ ยาคุภตฺตํ ทตฺวาฯ วตฺถํ เทนฺโต น สุทฺธวตฺถเมว อทาสิ, เอกปฏฺฏทุปฏฺฏาทิปโหนกํ ปน ทตฺวา สุจิมฺปิ อทาสิ, สุตฺตมฺปิ อทาสิ, สุตฺตํ วฏฺเฏสิ, สูจิกมฺมกรณฏฺฐาเน ภิกฺขูนํ อาสนานิ, ยาคุภตฺตํ, ปาทมกฺขนํ, ปิฏฺฐิมกฺขนํ, รชนํ, ปณฺฑุปลาสํ, รชนโทณิกํ, อนฺตมโส จีวรรชนกํ กปฺปิยการกมฺปิ อทาสิฯ

ยานนฺติ อุปาหนํฯ ตํ ททนฺโตปิ อุปาหนตฺถวิกํ อุปาหนทณฺฑกํ มกฺขนเตลํ เหฏฺฐา วุตฺตานิ จ อนฺนาทีนิ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ มาลํ เทนฺโตปิ น สุทฺธมาลเมว อทาสิ, อถ โข นํ คนฺเธหิ มิสฺเสตฺวา เหฏฺฐิมานิ จตฺตาริ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ โพธิเจติยอาสนโปตฺถกาทิปูชนตฺถาย เจว เจติยฆรธูปนตฺถาย จ คนฺธํ เทนฺโตปิ น สุทฺธคนฺธเมว อทาสิ, คนฺธปิสนกนิสทาย เจว ปกฺขิปนกภาชเนน จ สทฺธิํ เหฏฺฐิมานิ ปญฺจ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ เจติยปูชาทีนํ อตฺถาย หริตาลมโนสิลาจีนปิฏฺฐาทิวิเลปนํ เทนฺโตปิ น สุทฺธวิเลปนเมว อทาสิ, วิเลปนภาชเนน สทฺธิํ เหฏฺฐิมานิ ฉ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ เสยฺยาติ มญฺจปีฐํฯ ตํ เทนฺโตปิ น สุทฺธกเมว อทาสิ, โกชวกมฺพลปจฺจตฺถรณมญฺจปฺปฏิปาทเกหิ สทฺธิํ อนฺตมโส มงฺคุลโสธนทณฺฑกํ เหฏฺฐิมานิ จ สตฺต ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ