เมนู

[18] ทฺวยคามินีติ สรูเปน อตฺถิภาวํ, อตฺเถน นตฺถิภาวนฺติ เอวํ ทฺวยคามินีฯ อลิกตุจฺฉนิปฺผลวาจาย เอตํ อธิวจนํฯ

[19] อชิโตปิ นาม ลิจฺฉวีนํ เสนาปตีติ โส กิร ภควโต อุปฏฺฐาโก อโหสิ, โส กาลมกาสิฯ อถสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา มนุสฺสา ปาถิกปุตฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘กุหิํ นิพฺพตฺโต เสนาปตี’’ติ? โส อาห – ‘‘มหานิรเย นิพฺพตฺโต’’ติฯ อิทญฺจ ปน วตฺวา ปุน อาห ‘‘ตุมฺหากํ เสนาปติ มม สนฺติกํ อาคมฺม อหํ ตุมฺหากํ วจนมกตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ ปติฏฺฐเปตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโตมฺหี’’ติ ปโรทิตฺถาติฯ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหารายาติ เอตฺถ ‘‘ปาฏิหาริยกรณตฺถายา’’ติ กสฺมา น วทติ? อภาวาฯ สมฺมุขีภาโวปิ หิสฺส เตน สทฺธิํ นตฺถิ, กุโต ปาฏิหาริยกรณํ, ตสฺมา ตถา อวตฺวา ‘‘ทิวาวิหารายา’’ติ อาหฯ

อิทฺธิปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

[20] คหปติเนจยิกาติ คหปติ มหาสาลาฯ เตสญฺหิ มหาธนธญฺญนิจโย, ตสฺมา ‘‘เนจยิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อเนกสหสฺสาติ สหสฺเสหิปิ อปริมาณคณนาฯ เอวํ มหติํ กิร ปริสํ ฐเปตฺวา สุนกฺขตฺตํ อญฺโญ สนฺนิปาเตตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ เตเนว ภควา เอตฺตกํ กาลํ สุนกฺขตฺตํ คเหตฺวา วิจริฯ

[21] ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยํฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ สกลสรีรจลนํฯ โลมหํโสติ โลมานํ อุทฺธคฺคภาโวฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อติมหนฺตํ กถํ กเถตฺวา สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคเลน สทฺธิํ ปฏิวิรุทฺโธ, มยฺหํ โข ปนพฺภนฺตเร อรหตฺตํ วา ปาฏิหาริยกรณเหตุ วา นตฺถิ, สมโณ ปน โคตโม ปาฏิหาริยํ กริสฺสติ, อถสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘ตฺวํ ทานิ ปาฏิหาริยํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต กสฺมา อตฺตโน ปมาณมชานิตฺวา โลเก อคฺคปุคฺคเลน สทฺธิํ ปฏิมลฺโล หุตฺวา คชฺชสี’ติ กฏฺฐเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ วิเหเฐสฺสตี’’ติฯ เตนสฺส มหาชนสนฺนิปาตญฺเจว เตน ภควโต จ อาคมนํ สุตฺวา ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา อุทปาทิฯ โส ตโต ทุกฺขา มุจฺจิตุกาโม ตินฺทุกขาณุกปริพฺพาชการามํ อคมาสิฯ

ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ อถ โข ภควาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อุปสงฺกมีติ น เกวลํ อุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปน ทูรํ อฑฺฒโยชนนฺตรํ ปริพฺพาชการามํ ปวิฏฺโฐฯ ตตฺถปิ จิตฺตสฺสาทํ อลภมาโน อนฺตนฺเตน อาวิชฺฌิตฺวา อารามปจฺจนฺเต เอกํ คหนฏฺฐานํ อุปธาเรตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิฯ อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อยํ พาโล กสฺสจิเทว กถํ คเหตฺวา อิธาคจฺเฉยฺย, มา นสฺสตุ พาโล’’ติ ‘‘นิสินฺนปาสาณผลกํ ตสฺส สรีเร อลฺลีนํ โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ สห อธิฏฺฐานจิตฺเตน ตํ ตสฺส สรีเร อลฺลียิฯ โส มหาอทฺทุพนฺธนพทฺโธ วิย ฉินฺนปาโท วิย จ อโหสิฯ

อสฺโสสีติ อิโต จิโต จ ปาถิกปุตฺตํ ปริเยสมานา ปริสา ตสฺส อนุปทํ คนฺตฺวา นิสินฺนฏฺฐานํ ญตฺวา อาคเตน อญฺญตเรน ปุริเสน ‘‘ตุมฺเห กํ ปริเยสถา’’ติ วุตฺเต ปาถิกปุตฺตนฺติฯ โส ‘‘ตินฺทุกขาณุกปริพฺพาชการาเม นิสินฺโน’’ติ วุตฺตวจเนน อสฺโสสิฯ

[22] สํสปฺปตีติ โอสีทติฯ ตตฺเถว สญฺจรติฯ ปาวฬา วุจฺจติ อานิสทฏฺฐิกาฯ

[23] ปราภูตรูโปติ ปราชิตรูโป, วินฏฺฐรูโป วาฯ

[25] โคยุเคหีติ โคยุตฺเตหิ สตมตฺเตหิ วา สหสฺสมตฺเตหิ วา ยุเคหิฯ อาวิญฺเฉยฺยามาติ อากฑฺเฒยฺยามฯ ฉิชฺเชยฺยุนฺติ ฉินฺเทยฺยุํฯ ปาถิกปุตฺโต วา พนฺธฏฺฐาเน ฉิชฺเชยฺยฯ

[26] ทารุปตฺติกนฺเตวาสีติ ทารุปตฺติกสฺส อนฺเตวาสีฯ ตสฺส กิร เอตทโหสิ ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ปาฏิหาริยํ, สมโณ โคตโม ‘อเจโล ปาถิกปุตฺโต อาสนาปิ น วุฏฺฐหิสฺสตี’ติ อาหฯ หนฺทาหํ คนฺตฺวา เยน เกนจิ อุปาเยน ตํ อาสนา วุฏฺฐาเปมิฯ เอตฺตาวตา จ สมณสฺส โคตมสฺส ปราชโย ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

[27] สีหสฺสาติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห จ กาฬสีโห จ ปณฺฑุสีโห จ เกสรสีโห จฯ เตสํ จตุนฺนํ สีหานํ เกสรสีโห อคฺคตํ คโต, โส อิธาธิปฺเปโตฯ มิครญฺโญติ สพฺพจตุปฺปทานํ รญฺโญฯ อาสยนฺติ นิวาสํฯ สีหนาทนฺติ อภีตนาทํฯ

โคจราย ปกฺกเมยฺยนฺติ อาหารตฺถาย ปกฺกเมยฺยํฯ วรํ วรนฺติ อุตฺตมุตฺตมํ, ถูลํ ถูลนฺติ อตฺโถฯ มุทุมํสานีติ มุทูนิ มํสานิ ฯ ‘‘มธุมํสานี’’ติปิ ปาโฐ, มธุรมํสานีติ อตฺโถฯ อชฺฌุเปยฺยนฺติ อุปคจฺเฉยฺยํฯ สีหนาทํ นทิตฺวาติ เย ทุพฺพลา ปาณา, เต ปลายนฺตูติ อตฺตโน สูรภาวสนฺนิสฺสิเตน การุญฺเญน นทิตฺวาฯ

[28] วิฆาสสํวฑฺโฒติ วิฆาเสน สํวฑฺโฒ, วิฆาสํ ภกฺขิตา ติริตฺตมํสํ ขาทิตฺวา วฑฺฒิโตฯ ทิตฺโตติ ทปฺปิโต ถูลสรีโรฯ พลวาติ พลสมฺปนฺโนฯ เอตทโหสีติ กสฺมา อโหสิ? อสฺมิมานโทเสนฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – เอกทิวสํ กิร โส สีโห โคจรโต นิวตฺตมาโน ตํ สิงฺคาลํ ภเยน ปลายมานํ ทิสฺวา การุญฺญชาโต หุตฺวา ‘‘วยส, มา ภายิ, ติฏฺฐ โก นาม ตฺว’’นฺติ อาหฯ ชมฺพุโก นามาหํ สามีติฯ วยส, ชมฺพุก, อิโต ปฏฺฐาย มํ อุปฏฺฐาตุํ สกฺขิสฺสสีติฯ อุปฏฺฐหิสฺสามีติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย อุปฏฺฐาติฯ สีโห โคจรโต อาคจฺฉนฺโต มหนฺตํ มหนฺตํ มํสขณฺฑํ อาหรติฯ โส ตํ ขาทิตฺวา อวิทูเร ปาสาณปิฏฺเฐ วสติฯ โส กติปาหจฺจเยเนว ถูลสรีโร มหาขนฺโธ ชาโตฯ อถ นํ สีโห อโวจ – ‘‘วยส, ชมฺพุก, มม วิชมฺภนกาเล อวิทูเร ฐตฺวา ‘วิโรจ สามี’ติ วตฺตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติฯ สกฺโกมิ สามีติฯ โส ตสฺส วิชมฺภนกาเล ตถา กโรติ ฯ เตน สีหสฺส อติเรโก อสฺมิมาโน โหติฯ

อเถกทิวสํ ชรสิงฺคาโล อุทกโสณฺฑิยํ ปานียํ ปิวนฺโต อตฺตโน ฉายํ โอโลเกนฺโต อทฺทส อตฺตโน ถูลสรีรตญฺเจว มหาขนฺธตญฺจฯ ทิสฺวา ‘ชรสิงฺคาโลสฺมี’ติ มนํ อกตฺวา ‘‘อหมฺปิ สีโห ชาโต’’ติ มญฺญิฯ ตโต อตฺตนาว อตฺตานํ เอตทโวจ – ‘‘วยส, ชมฺพุก, ยุตฺตํ นาม ตว อิมินา อตฺตภาเวน ปรสฺส อุจฺฉิฏฺฐมํสํ ขาทิตุํ, กิํ ตฺวํ ปุริโส น โหสิ, สีหสฺสาปิ จตฺตาโร ปาทา ทฺเว ทาฐา ทฺเว กณฺณา เอกํ นงฺคุฏฺฐํ, ตวปิ สพฺพํ ตเถว, เกวลํ ตว เกสรภารมตฺตเมว นตฺถี’’ติฯ ตสฺเสวํ จินฺตยโต อสฺมิมาโน วฑฺฒิฯ อถสฺส เตน อสฺมิมานโทเสน เอตํ ‘‘โก จาห’’นฺติอาทิ มญฺญิตมโหสิฯ

ตตฺถ โก จาหนฺติ อหํ โก, สีโห มิคราชา โก, น เม ญาติ, น สามิโก, กิมหํ ตสฺส นิปจฺจการํ กโรมีติ อธิปฺปาโยฯ สิงฺคาลกํเยวาติ สิงฺคาลรวเมวฯ เภรณฺฑกํเยวาติ อปฺปิยอมนาปสทฺทเมวฯ เก จ ฉเว สิงฺคาเลติ โก จ ลามโก สิงฺคาโลฯ เก ปน สีหนาเทติ โก ปน สีหนาโท สิงฺคาลสฺส จ สีหนาทสฺส จ โก สมฺพนฺโธติ อธิปฺปาโยฯ สุคตาปทาเนสูติ สุคตลกฺขเณสุฯ สุคตสฺส สาสนสมฺภูตาสุ ตีสุ สิกฺขาสุฯ กถํ ปเนส ตตฺถ ชีวติ? เอตสฺส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย ททมานา สีลาทิคุณสมฺปนฺนานํ สมฺพุทฺธานํ เทมาติ เทนฺติ, เตน เอส อพุทฺโธ สมาโน พุทฺธานํ นิยามิตปจฺจเย ปริภุญฺชนฺโต สุคตาปทาเนสุ ชีวติ นามฯ สุคตาติริตฺตานีติ เตสํ กิร โภชนานิ ททมานา พุทฺธานญฺจ พุทฺธสาวกานญฺจ ทตฺวา ปจฺฉา อวเสสํ สายนฺหสมเย เทนฺติฯ เอวเมส สุคตาติริตฺตานิ ภุญฺชติ นามฯ ตถาคเตติ ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาสาเทตพฺพํ ฆฏฺฏยิตพฺพํฯ อถ วา ‘‘ตถาคเต’’ติอาทีนิ อุปโยคพหุวจนาเนวฯ อาสาเทตพฺพนฺติ อิทมฺปิ พหุวจนเมว เอกวจนํ วิย วุตฺตํฯ อาสาทนาติ อหํ พุทฺเธน สทฺธิํ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามีติ ฆฏฺฏนาฯ

[29] สเมกฺขิยานาติ สเมกฺขิตฺวา, มญฺญิตฺวาติ อตฺโถฯ อมญฺญีติ ปุน อมญฺญิตฺถ โกตฺถูติ สิงฺคาโลฯ

[30] อตฺตานํ วิฆาเส สเมกฺขิยาติ โสณฺฑิยํ อุจฺฉิฏฺโฐทเก ถูลํ อตฺตภาวํ ทิสฺวาฯ ยาว อตฺตานํ น ปสฺสตีติ ยาว อหํ สีหวิฆาสสํวฑฺฒิตโก ชรสิงฺคาโลติ เอวํ ยถาภูตํ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ พฺยคฺโฆติ มญฺญตีติ สีโหหมสฺมีติ มญฺญติ, สีเหน วา สมานพโล พฺยคฺโฆเยว อหนฺติ มญฺญติฯ

[31] ภุตฺวาน เภเกติ อาวาฏมณฺฑูเก ขาทิตฺวาฯ ขลมูสิกาโยติ ขเลสุ มูสิกาโย จ ขาทิตฺวาฯ กฏสีสุ ขิตฺตานิ จ โกณปานีติ สุสาเนสุ ฉฑฺฑิตกุณปานิ จ ขาทิตฺวาฯ มหาวเนติ มหนฺเต วนสฺมิํฯ สุญฺญวเนติ ตุจฺฉวเนฯ วิวฑฺโฒติ วฑฺฒิโตฯ

ตเถว โส สิงฺคาลกํ อนทีติ เอวํ สํวฑฺโฒปิ มิคราชาหมสฺมีติ มญฺญิตฺวาปิ ยถา ปุพฺเพ ทุพฺพลสิงฺคาลกาเล, ตเถว โส สิงฺคาลรวํเยว อรวีติ ฯ อิมายปิ คาถาย เภกาทีนิ ภุตฺวา วฑฺฒิตสิงฺคาโล วิย ลาภสกฺการคิทฺโธ ตฺวนฺติ ปาถิกปุตฺตเมว ฆฏฺเฏสิฯ

นาเคหีติ หตฺถีหิฯ มหาพนฺธนาติ มหตา กิเลสพนฺธนา โมเจตฺวาฯ มหาวิทุคฺคาติ มหาวิทุคฺคํ นาม จตฺตาโร โอฆาฯ ตโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐเปตฺวาฯ

อคฺคญฺญปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[36] อิติ ‘‘ภควา เอตฺตเกน กถามคฺเคน ปาฏิหาริยํ น กโรตี’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘น อคฺคญฺญํ ปญฺญาเปตี’’ติ อิมสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อคฺคญฺญญฺจาหนฺติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อคฺคญฺญญฺจาหนฺติ อหํ, ภคฺคว, อคฺคญฺญญฺจ ปชานามิ โลกุปฺปตฺติจริยวํสญฺจฯ ตญฺจ ปชานามีติ น เกวลํ อคฺคญฺญเมว, ตญฺจ อคฺคญฺญํ ปชานามิฯ ตโต จ อุตฺตริตรํ สีลสมาธิโต ปฏฺฐาย ยาว สพฺพญฺญุตญฺญาณา ปชานามิฯ ตญฺจ ปชานํ น ปรามสามีติ ตญฺจ ปชานนฺโตปิ อหํ อิทํ นาม ปชานามีติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานวเสน น ปรามสามิฯ นตฺถิ ตถาคตสฺส ปรามาโสติ ทีเปติฯ ปจฺจตฺตญฺเญว นิพฺพุติ วิทิตาติ อตฺตนาเยว อตฺตนิ กิเลสนิพฺพานํ วิทิตํฯ ยทภิชานํ ตถาคโตติ ยํ กิเลสนิพฺพานํ ชานนฺโต ตถาคโตฯ โน อนยํ อาปชฺชตีติ อวิทิตนิพฺพานา ติตฺถิยา วิย อนยํ ทุกฺขํ พฺยสนํ นาปชฺชติฯ

[37] อิทานิ ยํ ตํ ติตฺถิยา อคฺคญฺญํ ปญฺญเปนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต สนฺติ ภคฺควาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิสฺสรกุตฺตํ พฺรหฺมกุตฺตนฺติ อิสฺสรกตํ พฺรหฺมกตํ, อิสฺสรนิมฺมิตํ พฺรหฺมนิมฺมิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมา เอว หิ เอตฺถ อาธิปจฺจภาเวน อิสฺสโรติ เวทิตพฺโพฯ อาจริยกนฺติ อาจริยภาวํ อาจริยวาทํฯ ตตฺถ อาจริยวาโท อคฺคญฺญํฯ อคฺคญฺญํ ปน เอตฺถ เทสิตนฺติ กตฺวา โส อคฺคญฺญํ ตฺเวว วุตฺโตฯ กถํ วิหิตกนฺติ เกน วิหิตํ กินฺติ วิหิตํฯ เสสํ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[41] ขิฑฺฑาปโทสิกนฺติ ขิฑฺฑาปโทสิกมูลํฯ