อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา

[121] เอวํ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เต ปญฺญเปนฺติ, เต ยสฺมา ทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา ปญฺญเปนฺติ, สา จ เนสํ สมนุปสฺสนา วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา โหติ, ตสฺมา ตํ วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺฐิํ ทสฺเสตุํ ปุน กิตฺตาวตา จ อานนฺทาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เวทนํ วา หีติ อิมินา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ กถิตาฯ อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตาติ อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกาฯ อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตาติ อิมินา สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธวตฺถุกา ฯ อิทญฺหิ ขนฺธตฺตยํ เวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา เวทิยติฯ เอตสฺส จ เวทนาธมฺโม อวิปฺปยุตฺตสภาโวฯ

[122] อิทานิ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ตตฺรานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ ยสฺมิํ, อานนฺท, สมเยติอาทิ โย โย ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตสฺส ตสฺส อตฺตโน กทาจิ ภาวํ, กทาจิ อภาวนฺติ เอวมาทิโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[123] อนิจฺจาทีสุ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจาฯ เตหิ เตหิ การเณหิ สงฺคมฺม สมาคมฺม กตาติ สงฺขตาฯ ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมฺมา การเณเนว อุปฺปนฺนาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ ขโยติอาทิ สพฺพํ ภงฺคสฺส เววจนํฯ ยญฺหิ ภิชฺชติ, ตํ ขิยติปิ วยติปิ วิรชฺฌติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ขยธมฺมาติอาทิ วุตฺตํฯ

พฺยคา เมติ วิอคาติ พฺยคา, วิคโต นิรุทฺโธ เม อตฺตาติ อตฺโถฯ กิํ ปน เอกสฺเสว ตีสุปิ กาเลสุ – ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ โหตีติ, กิํ ปน น ภวิสฺสติ? ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ถุสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุกสฺเสว นิจฺจลตา นาม นตฺถิ, วนมกฺกโฏ วิย อญฺญํ คณฺหาติ, อญฺญํ มุญฺจติฯ

อนิจฺจสุขทุกฺขโวกิณฺณนฺติ วิเสเสน ตํ ตํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต อนิจฺจญฺเจว สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ อวิเสเสน เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต โวกิณฺณํ อุปฺปาทวยธมฺมํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เวทนา หิ ติวิธา เจว อุปฺปาทวยธมฺมา จ, ตญฺเจส อตฺตาติ สมนุปสฺสติฯ อิจฺจสฺส อนิจฺโจ เจว อตฺตา อาปชฺชติ, เอกกฺขเณ จ พหูนํ เวทนานํ อุปฺปาโทฯ ตํ โข ปเนส อนิจฺจํ อตฺตานํ อนุชานาติ, น เอกกฺขเณ พหูนํ เวทนานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย – ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเตนเปตํ นกฺขมติ ‘เวทนา เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสิตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[124] ยตฺถ ปนาวุโสติ ยตฺถ สุทฺธรูปกฺขนฺเธ สพฺพโส เวทยิตํ นตฺถิฯ อปิ นุ โข ตตฺถาติ อปิ นุ โข ตสฺมิํ เวทนาวิรหิเต ตาลวณฺเฏ วา วาตปาเน วา อสฺมีติ เอวํ อหํกาโร อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา สุทฺธรูปกฺขนฺโธ อุฏฺฐาย อหมสฺมีติ น วทติ, ตสฺมา เอเตนปิ เอตํ นกฺขมตีติ อตฺโถฯ อปิ นุ โข ตตฺถ อยมหมสฺมีติ สิยาติ อปิ นุ โข เตสุ เวทนาธมฺเมสุ ตีสุ ขนฺเธสุ เอกธมฺโมปิ อยํ นาม อหมสฺมีติ เอวํ วตฺตพฺโพ สิยาฯ อถ วา เวทนานิโรธา สเหว เวทนาย นิรุทฺเธสุ เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อปิ นุ โข อยมหมสฺมีติ วา อหมสฺมีติ วา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ อถายสฺมา อานนฺโท สสวิสาณสฺส ติขิณภาวํ วิย ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต โน เหตํ ภนฺเตติ อาหฯ

เอตฺตาวตา กิํ กถิตํ โหติ? วฏฺฏกถา กถิตา โหติฯ ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต กตฺถจิ อวิชฺชาสีเสน กเถสิ, กตฺถจิ ตณฺหาสีเสน, กตฺถจิ ทิฏฺฐิสีเสนฯ ตตฺถ ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ นปฺปญฺญายติ อวิชฺชาย, ‘อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’ติฯ เอวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติฯ อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ (อ. นิ. 10.61) เอวํ อวิชฺชาสีเสน กถิตาฯ ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ นปฺปญฺญายติ ภวตณฺหาย, ‘อิโต ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’ติฯ เอวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติฯ อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา ภวตณฺหา’’ติ (อ. นิ. 10.62) เอวํ ตณฺหาสีเสน กถิตาฯ ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ นปฺปญฺญายติ ภวทิฏฺฐิยา, ‘อิโต ปุพฺเพ ภวทิฏฺฐิ นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’ติ, เอวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติฯ อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺฐี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐิสีเสน กถิตาฯ อิธาปิ ทิฏฺฐิสีเสเนว กถิตาฯ

ทิฏฺฐิคติโก หิ สุขาทิเวทนํ อตฺตาติ คเหตฺวา อหงฺการมมงฺการปรามาสวเสน สพฺพภวโยนิคติ – วิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ ตโต ตโต จวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปปชฺชนฺโต มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย สตตํ สมิตํ ปริพฺภมติ, วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํเยว น สกฺโกติฯ

[126] อิติ ภควา ปจฺจยาการมูฬฺหสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส เอตฺตเกน กถามคฺเคน วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ กเถนฺโต ยโต โข ปน, อานนฺท, ภิกฺขูติอาทิมาหฯ

ตญฺจ ปน วิวฏฺฏกถํ ภควา เทสนาสุ กุสลตฺตา วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานํ นวกมฺมาทิวเสน วิกฺขิตฺตปุคฺคลํ อนามสิตฺวา การกสฺส สติปฏฺฐานวิหาริโน ปุคฺคลสฺส วเสน อารภนฺโต เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติอาทิมาหฯ เอวรูโป หิ ภิกฺขุ – ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร วา สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ ทุกฺขโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตสฺส สมฺมสนญาณสฺส วเสน สพฺพธมฺเมสุ ปวตฺตตฺตา เนว เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, น อญฺญํ, โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ ขนฺธโลกาทิเภเท โลเก รูปาทีสุ ธมฺเมสุ กิญฺจิ เอกธมฺมมฺปิ อตฺตาติ วา อตฺตนิยนฺติ วา น อุปาทิยติฯ

อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต ตณฺหาทิฏฺฐิมานปริตสฺสนายาปิ น ปริตสฺสติฯ อปริตสฺสนฺติ อปริตสฺสมาโนฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ อตฺตนาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ เอวํ ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณาปวตฺติทสฺสนตฺถํ ขีณา ชาตีติอาทิ วุตฺตํฯ

อิติ สา ทิฏฺฐีติ ยา ตถาวิมุตฺตสฺส อรหโต ทิฏฺฐิ, สา เอวํ ทิฏฺฐิฯ ‘‘อิติสฺส ทิฏฺฐี’’ติปิ ปาโฐฯ โย ตถาวิมุตฺโต อรหา, เอวมสฺส ทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ ตทกลฺลนฺติ ตํ น ยุตฺตํฯ

กสฺมา? เอวญฺหิ สติ – ‘‘อรหา น กิญฺจิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ ญตฺวา วิมุตฺตญฺจ อรหนฺตํ ‘‘น กิญฺจิ ชานาตี’’ติ วตฺตุํ น ยุตฺตํฯ เตเนว จตุนฺนมฺปิ นยานํ อวสาเน – ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยาวตา อานนฺท อธิวจนนฺติ ยตฺตโก อธิวจนสงฺขาโต โวหาโร อตฺถิฯ ยาวตา อธิวจนปโถติ ยตฺตโก อธิวจนสฺส ปโถ, ขนฺธา อายตนานิ ธาตุโย วา อตฺถิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ขนฺธปญฺจกํฯ ตทภิญฺญาติ ตํ อภิชานิตฺวาฯ เอตฺตเกน ภควตา กิํ ทสฺสิตํ? ตนฺตากุลปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิโตฯ

สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติวณฺณนา

[127] อิทานิ โย – ‘‘น ปญฺญเปตี’’ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติฯ โย จ – ‘‘น สมนุปสฺสตี’’ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ ตสฺมา เตสํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ นิคมนญฺจ นามญฺจ ทสฺเสตุํ สตฺต โข อิมานนฺท วิญฺญาณฏฺฐิติโยติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สตฺตาติ ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา, อารมฺมณวเสน สงฺคีติสุตฺเต (ที. นิ. 3.311) วุตฺตา จตสฺโส อาคมิสฺสนฺติฯ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติ, วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทฺเว จ อายตนานีติ ทฺเว นิวาสฏฺฐานานิฯ นิวาสฏฺฐานญฺหิ อิธายตนนฺติ อธิปฺเปตํฯ เตเนว วกฺขติ – ‘‘อสญฺญสตฺตายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนเมว ทุติย’’นฺติฯ กสฺมา ปเนตํ สพฺพํ คหิตนฺติ? วฏฺฏปริยาทานตฺถํฯ วฏฺฏญฺหิ น สุทฺธวิญฺญาณฏฺฐิติวเสน สุทฺธายตนวเสน วา ปริยาทานํ คจฺฉติ, ภวโยนิคติสตฺตาวาสวเสน ปน คจฺฉติ, ตสฺมา สพฺพเมตํ คหิตํฯ

อิทานิ อนุกฺกเมน ตมตฺถํ วิภชนฺโต กตมา สตฺตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถฯ อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิฯ เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา เอกสทิสา โหนฺติ, เตสมฺปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฐานาทีหิ วิเสโส โหติเยวฯ