[118] ตตฺรานนฺทาติ เอตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ เอตรหิ วาติ อิทาเนว, น อิโต ปรํฯ อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํฯ ตตฺถภาวิํ วาติ ตตฺถ วา ปรโลเก ภาวิํฯ สสฺสตวเสเนตํ วุตฺตํฯ อตถํ วา ปน สนฺตนฺติ อตถสภาวํ สมานํฯ ตถตฺตายาติ ตถภาวายฯ อุปกปฺเปสฺสามีติ สมฺปาเทสฺสามิฯ อิมินา วิวาทํ ทสฺเสติฯ อุจฺเฉทวาที หิ ‘‘สสฺสตวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อนุจฺเฉทสภาวมฺปิ สมานํ ตถตฺถาย อุจฺเฉทสภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, สสฺสตวาทญฺจ ชานาเปตฺวา อุจฺเฉทวาทเมว นํ คาเหสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ สสฺสตวาทีปิ ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อสสฺสตสภาวมฺปิ สมานํ ตถตฺถาย สสฺสตภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, อุจฺเฉทวาทญฺจ ชานาเปตฺวา สสฺสตวาทเมว นํ คาเหสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ

เอวํ สนฺตํ โขติ เอวํ สมานํ รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺตนฺติ อตฺโถฯ รูปินฺติ รูปกสิณลาภิํฯ ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ ปริตฺโต อตฺตาติ อยํ ทิฏฺฐิ อนุเสติ, สา ปน น วลฺลิ วิย จ ลตา วิย จ อนุเสติฯ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุเสตีติ เวทิตพฺโพฯ อิจฺจาลํ วจนายาติ ตํ ปุคฺคลํ เอวรูปา ทิฏฺฐิ อนุเสตีติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อรูปินฺติ เอตฺถ ปน อรูปกสิณลาภิํ, อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺตาวตา ลาภิโน จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโร, ตกฺกิกา จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโรติ อตฺตโต โสฬส ทิฏฺฐิคติกา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา

[119] เอวํ เย อตฺตานํ ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตุํ – ‘‘กิตฺตาวตา จ อานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ เก ปน น ปญฺญเปนฺติ? สพฺเพ ตาว อริยปุคฺคลา น ปญฺญเปนฺติฯ เย จ พหุสฺสุตา ติปิฏกธรา ทฺวิปิฏกธรา เอกปิฏกธรา, อนฺตมโส เอกนิกายมฺปิ สาธุกํ วินิจฺฉินิตฺวา อุคฺคหิตธมฺมกถิโกปิ อารทฺธวิปสฺสโกปิ ปุคฺคโล, เต น ปญฺญเปนฺติเยวฯ เอเตสญฺหิ ปฏิภาคกสิเณ ปฏิภาคกสิณมิจฺเจว ญาณํ โหติฯ อรูปกฺขนฺเธสุ จ อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจวฯ

อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา

[121] เอวํ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เต ปญฺญเปนฺติ, เต ยสฺมา ทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา ปญฺญเปนฺติ, สา จ เนสํ สมนุปสฺสนา วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา โหติ, ตสฺมา ตํ วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺฐิํ ทสฺเสตุํ ปุน กิตฺตาวตา จ อานนฺทาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เวทนํ วา หีติ อิมินา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ กถิตาฯ อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตาติ อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกาฯ อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตาติ อิมินา สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธวตฺถุกา ฯ อิทญฺหิ ขนฺธตฺตยํ เวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา เวทิยติฯ เอตสฺส จ เวทนาธมฺโม อวิปฺปยุตฺตสภาโวฯ

[122] อิทานิ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ตตฺรานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ ยสฺมิํ, อานนฺท, สมเยติอาทิ โย โย ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตสฺส ตสฺส อตฺตโน กทาจิ ภาวํ, กทาจิ อภาวนฺติ เอวมาทิโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[123] อนิจฺจาทีสุ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจาฯ เตหิ เตหิ การเณหิ สงฺคมฺม สมาคมฺม กตาติ สงฺขตาฯ ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมฺมา การเณเนว อุปฺปนฺนาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ ขโยติอาทิ สพฺพํ ภงฺคสฺส เววจนํฯ ยญฺหิ ภิชฺชติ, ตํ ขิยติปิ วยติปิ วิรชฺฌติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ขยธมฺมาติอาทิ วุตฺตํฯ

พฺยคา เมติ วิอคาติ พฺยคา, วิคโต นิรุทฺโธ เม อตฺตาติ อตฺโถฯ กิํ ปน เอกสฺเสว ตีสุปิ กาเลสุ – ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ โหตีติ, กิํ ปน น ภวิสฺสติ? ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ถุสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุกสฺเสว นิจฺจลตา นาม นตฺถิ, วนมกฺกโฏ วิย อญฺญํ คณฺหาติ, อญฺญํ มุญฺจติฯ