สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน ‘‘อายาม , มยํ มาริสา, ปุพฺพนิมิตฺตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ, พุทฺธานํ อนิพฺพตฺตนกปฺเป ปุปฺผํ น โหติฯ เต ปน อปุปฺผิตคจฺฉํ ทิสฺวา – ‘‘อนฺธกาโร วต โภ โลโก ภวิสฺสติ, มตา มตา สตฺตา อปาเย ปูเรสฺสนฺติ, ฉ เทวโลกา นว พฺรหฺมโลกา สุญฺญา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อนตฺตมนา โหนฺติฯ ปุปฺผิตกาเล ปน ปุปฺผํ ทิสฺวา – ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตสุ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺเตสุ นิกฺขมนฺเตสุ สมฺพุชฺฌนฺเตสุ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเตสุ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺเตสุ เทโวโรหนํ กโรนฺเตสุ อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชนฺเตสุ ปรินิพฺพายนฺเตสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปนาทีนิ ปาฏิหาริยานิ ทกฺขิสฺสามา’’ติ จ ‘‘จตฺตาโร อปายา ปริหายิสฺสนฺติ, ฉ เทวโลกา นว พฺรหฺมโลกา ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ จ อตฺตมนา อุทานํ อุทาเนนฺตา อตฺตโน อตฺตโน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺติฯ อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเป ปญฺจ ปทุมานิ อุปฺปชฺชิํสุฯ เตสํ นิมิตฺตานํ อานุภาเวน จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, ปญฺจโม อุปฺปชฺชิสฺสติฯ สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโนปิ ตานิ ปทุมานิ ทิสฺวา อิมมตฺถํ ชานิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อญฺเญสมฺปิ ปากฏํ โหตี’’ติฯ

อายุปริจฺเฉทวณฺณนา

[5-7] อิติ ภควา – ‘‘อิโต โส, ภิกฺขเว’’ติอาทินา นเยน กปฺปปริจฺเฉทวเสน ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ พุทฺธานํ ชาติปริจฺเฉทาทิวเสน ทสฺเสตุํ วิปสฺสี, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อายุปริจฺเฉเท ปริตฺตํ ลหุกนฺติ อุภยเมตํ อปฺปกสฺเสว เววจนํฯ ยญฺหิ อปฺปกํ, ตํ ปริตฺตญฺเจว ลหุกญฺจ โหติฯ

อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต วา อุปริ อปฺปํ, อญฺญํ วสฺสสตํ อปตฺวา วีสํ วา ติํสํ วา จตฺตาลีสํ วา ปณฺณาสํ วา สฏฺฐิ วา วสฺสานิ ชีวติฯ เอวํ ทีฆายุโก ปน อติทุลฺลโภ, อสุโก กิร เอวํ จิรํ ชีวตีติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฏฺฐพฺโพ โหติฯ ตตฺถ วิสาขา อุปาสิกา วีสวสฺสสตํ ชีวติ, ตถา โปกฺขรสาติ พฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ, เสโล พฺราหฺมโณ, พาวริยพฺราหฺมโณ, อานนฺทตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโรติฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ปน วสฺสสตญฺเจว ปณฺณาสญฺจ วสฺสานิ, พากุลตฺเถโร วสฺสสตญฺเจว สฏฺฐิ จ วสฺสานิฯ อยํ สพฺพทีฆายุโกฯ โสปิ ทฺเว วสฺสสตานิ น ชีวติฯ

วิปสฺสีอาทโย ปน สพฺเพปิ โพธิสตฺตา เมตฺตาปุพฺพภาเคน โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตน มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํสุฯ เตน จิตฺเตน คหิตาย ปฏิสนฺธิยา อสงฺเขฺยยฺยํ อายุ, อิติ สพฺเพ พุทฺธา อสงฺเขฺยยฺยายุกาฯ เต กสฺมา อสงฺเขฺยยฺยํ น อฏฺฐํสุ? อุตุโภชนวิปตฺติยาฯ อุตุโภชนวเสน หิ อายุ หายติปิ วฑฺฒติปิฯ

ตตฺถ ยทา ราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ, ตทา อุปราชาโน, เสนาปติ, เสฏฺฐิ, สกลนครํ, สกลรฏฺฐํ อธมฺมิกเมว โหติ; อถ เตสํ อารกฺขเทวตา, ตาสํ เทวตานํ มิตฺตา ภูมฏฺฐเทวตา, ตาสํ เทวตานํ มิตฺตา อากาสฏฺฐกเทวตา, อากาสฏฺฐกเทวตานํ มิตฺตา อุณฺหวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา อพฺภวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา สีตวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา วสฺสวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา จาตุมหาราชิกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา ตาวติํสา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา ยามา เทวตาติ เอวมาทิฯ เอวํ ยาว ภวคฺคา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺพา เทวพฺรหฺมปริสาปิ อธมฺมิกาว โหนฺติฯ ตาสํ อธมฺมิกตาย วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, วาโต ยถามคฺเคน น วายติ, อยถามคฺเคน วายนฺโต อากาสฏฺฐกวิมานานิ โขเภติ, วิมาเนสุ โขภิเตสุ เทวตานํ กีฬนตฺถาย จิตฺตานิ น นมนฺติ, เทวตานํ กีฬนตฺถาย จิตฺเตสุ อนมนฺเตสุ สีตุณฺหเภโท อุตุ ยถากาเลน น สมฺปชฺชติ, ตสฺมิํ อสมฺปชฺชนฺเต น สมฺมา เทโว วสฺสติ, กทาจิ วสฺสติ, กทาจิ น วสฺสติ; กตฺถจิ วสฺสติ, กตฺถจิ น วสฺสติ, วสฺสนฺโตปิ วปฺปกาเล องฺกุรกาเล นาฬกาเล ปุปฺผกาเล ขีรคฺคหณาทิกาเลสุ ยถา ยถา สสฺสานํ อุปกาโร น โหติ, ตถา ตถา วสฺสติ จ วิคจฺฉติ จ, เตน สสฺสานิ วิสมปากานิ โหนฺติ, วิคตคนฺธวณฺณรสาทิสมฺปนฺนานิฯ เอกภาชเน ปกฺขิตฺตตณฺฑุเลสุปิ เอกสฺมิํ ปเทเส ภตฺตํ อุตฺตณฺฑุลํ โหติ, เอกสฺมิํ อติกิลินฺนํ, เอกสฺมิํ สมปากํฯ ตํ ปริภุตฺตํ กุจฺฉิยมฺปิ ตีหากาเรหิ ปจฺจติฯ เตน สตฺตา พหฺวาพาธา เจว โหนฺติ, อปฺปายุกา จฯ เอวํ ตาว อุตุโภชนวเสน อายุ หายติฯ

ยทา ปน ราชาโน ธมฺมิกา โหนฺติ, ตทา อุปราชาโนปิ ธมฺมิกา โหนฺตีติ ปุริมนเยเนว ยาว พฺรหฺมโลกา สพฺเพปิ ธมฺมิกา โหนฺติฯ เตสํ ธมฺมิกตฺตา สมํ จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ยถามคฺเคน วาโต วายติ, ยถามคฺเคน วายนฺโต อากาสฏฺฐกวิมานานิ น โขเภติ, เตสํ อโขภา เทวตานํ กีฬนตฺถาย จิตฺตานิ นมนฺติฯ เอวํ กาเลน อุตุ สมฺปชฺชติ, เทโว สมฺมา วสฺสติ, วปฺปกาลโต ปฏฺฐาย สสฺสานํ อุปการํ กโรนฺโต กาเล วสฺสติ, กาเล วิคจฺฉติ, เตน สสฺสานิ สมปากานิ สุคนฺธานิ สุวณฺณานิ สุรสานิ โอชวนฺตานิ โหนฺติ, เตหิ สมฺปาทิตํ โภชนํ ปริภุตฺตมฺปิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ , เตน สตฺตา อโรคา ทีฆายุกา โหนฺติฯ เอวํ อุตุโภชนวเสน อายุ วฑฺฒติฯ

ตตฺถ วิปสฺสี ภควา อสีติวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, สิขี สตฺตติวสฺสสหสฺสายุกกาเลติ อิทํ อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น ปน เอวํ ปริหีนํ, วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? อิมสฺมิํ ตาว กปฺเป กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, อายุปฺปมาณํ ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา จตฺตาริ ฐตฺวา ปญฺจเม วิชฺชมาเนเยว ปรินิพฺพุโตฯ ตํ อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขฺยยฺยํ หุตฺวา ตโต ปริหายมานํ ติํสวสฺสสหสฺสกาเล ฐิตํ; ตทา โกณาคมโน ภควา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขฺยยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสกาเล ฐิตํ; ตทา กสฺสโป ภควา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขฺยยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วสฺสสตกาลํ ปตฺตํ, อถ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิพฺพตฺโตฯ เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา ปริหายิตฺวา วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยํ ยํ อายุปริมาเณสุ มนุสฺเสสุ พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, เตสมฺปิ ตํ ตเทว อายุปริมาณํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

อายุปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โพธิปริจฺเฉทวณฺณนา

[8] โพธิปริจฺเฉเท ปน ปาฏลิยา มูเลติ ปาฏลิรุกฺขสฺส เหฏฺฐาฯ ตสฺสา ปน ปาฏลิยา ขนฺโธ ตํ ทิวสํ ปณฺณาสรตโน หุตฺวา อพฺภุคฺคโต, สาขา ปณฺณาสรตนาติ อุพฺเพเธน รตนสตํ อโหสิฯ ตํ ทิวสญฺจ สา ปาฏลิ กณฺณิกาพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิ มูลโต ปฏฺฐาย เอกสญฺฉนฺนา อโหสิ, ทิพฺพคนฺธํ วายติฯ น เกวลญฺจ ตทา อยเมว ปุปฺผิตา, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพปาฏลิโย ปุปฺผิตาฯ น เกวลญฺจ ปาฏลิโย, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพรุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส อากาสปทุมานิ ปุปฺผิตานิ, ปถวิตลํ ภินฺทิตฺวาปิ มหาปทุมานิ อุฏฺฐิตานิฯ มหาสมุทฺโทปิ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ นีลุปฺปลรตฺตุปฺปเลหิ จ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬํ ธชมาลากุลํ ตตฺถ ตตฺถ นิพทฺธปุปฺผทามวิสฺสฏฺฐมาลาคุฬวิปฺปกิณฺณํ นานาวณฺณกุสุมสมุชฺชลํ นนฺทนวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนผารุสกวนสทิสํ อโหสิฯ ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสิตทฺธชา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ อภิหนนฺติฯ ปจฺฉิมทกฺขิณอุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสิตทฺธชา ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ อภิหนนฺติฯ เอวํ อญฺญมญฺญสิรีสมฺปตฺตานิ จกฺกวาฬานิ อเหสุํฯ อภิสมฺพุทฺโธติ สกลํ พุทฺธคุณวิภวสิริํ ปฏิวิชฺฌมาโน จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสมฺพุทฺโธฯ

‘‘สิขี, ภิกฺขเว, ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุณฺฑรีกสฺส มูเล อภิสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน ปทวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ปน ปุณฺฑรีโกติ เสตมฺพรุกฺโขฯ ตสฺสาปิ ตเทว ปริมาณํฯ ตํ ทิวสญฺจ โสปิ ทิพฺพคนฺเธหิ ปุปฺเผหิ สุสญฺฉนฺโน อโหสิฯ น เกวลญฺจ ปุปฺเผหิ, ผเลหิปิ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ ตสฺส เอกโต ตรุณานิ ผลานิ, เอกโต มชฺฌิมานิ ผลานิ, เอกโต นาติปกฺกานิ ผลานิ, เอกโต สุปกฺกานิ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชานิ วิย สุรสานิ โอลมฺพนฺติฯ ยถา โส, เอวํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ปุปฺผูปครุกฺขา ปุปฺเผหิ, ผลูปครุกฺขา ผเลหิ ปฏิมณฺฑิตา อเหสุํฯ

สาโลติ สาลรุกฺโขฯ ตสฺสาปิ ตเทว ปริมาณํ, ตเถว ปุปฺผสิรีวิภโว เวทิตพฺโพฯ สิรีสรุกฺเขปิ เอเสว นโยฯ