เอวรูเป อวิเวการามานํ ภยกาเล สพฺพสตฺตานํ สทรถกาเลเยว – ‘‘อยํ กาโล’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลาย ทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิฯ อญฺญทาปิ จ ตสฺมิํ ฐาเน วิจรนฺโต โพธิมณฺฑํ ปสฺสติ, นิสีทิตุํ ปนสฺส จิตฺตํ น นมิตปุพฺพํฯ ตํ ทิวสํ ปนสฺส ญาณํ ปริปากคตํ, ตสฺมา อลงฺกตํ โพธิมณฺฑํ ทิสฺวา อาโรหนตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํฯ โส ทกฺขิณทิสาภาเคน อุปคมฺม ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุรตฺถิมทิสาภาเค จุทฺทสหตฺถํ ปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา – ‘‘ยาว พุทฺโธ น โหมิ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหามี’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา นิสีทิฯ อิทมสฺส วูปกาสํ สนฺธาย – ‘‘เอโกว คณมฺหา วูปกฏฺโฐ วิหาสี’’ติ วุตฺตํฯ

อญฺเญเนว ตานีติ เต กิร สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ‘‘อติวิกาโล ชาโต, อุปธาเรถา’’ติ วตฺวา ปณฺณสาลํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ ‘‘กุหิํ คโต’’ติ นานุพนฺธิํสุ, ‘‘คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเญ มหาปุริโส, พุทฺธภูตํเยว นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ วตฺวา อนฺโตชมฺพุทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกนฺตาฯ

โพธิสตฺตอภิเวสวณฺณนา

[57] วาสูปคตสฺสาติ โพธิมณฺเฑ เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺสฯ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภาววเสน นิลีนสฺสฯ กิจฺฉนฺติ ทุกฺขํฯ จวติ จ อุปปชฺชติ จาติ อิทํ ทฺวยํ ปน อปราปรํ จุติปฏิสนฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชรามรณสฺสาติ เอตฺถ ยสฺมา ปพฺพชนฺโต ชิณฺณพฺยาธิมตฺเตเยว ทิสฺวา ปพฺพชิโต, ตสฺมาสฺส ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติฯ เตเนวาห – ‘‘ชรามรณสฺสา’’ติฯ อิติ ชรามรณํ มูลํ กตฺวา อภินิวิฏฺฐสฺส ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิย – อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิฯ

โยนิโสมนสิการาติ อุปายมนสิการา ปถมนสิการาฯ อนิจฺจาทีนิ หิ อนิจฺจาทิโตว มนสิกโรโต โยนิโสมนสิกาโร นาม โหติฯ

อยญฺจ – ‘‘กิสฺมิํ นุ โข สติชาติอาทีนิ โหนฺติ, กิสฺมิํ อสติ น โหนฺตี’’ติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา เตสํ อญฺญตโร ฯ ตสฺมาสฺส อิโต โยนิโสมนสิการา อิมินา อุปายมนสิกาเรน อหุ ปญฺญาย อภิสมโย, โพธิสตฺตสฺส ปญฺญาย ยสฺมิํ สติ ชรามรณํ โหติ, เตน ชรามรณการเณน สทฺธิํ สมาคโม อโหสิฯ กิํ ปน ตนฺติ? ชาติฯ เตนาห – ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติฯ ยา จายํ ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺญา, ตาย สทฺธิํ โพธิสตฺตสฺส สมาคโม อโหสีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเตนุปาเยน สพฺพปทานิ เวทิตพฺพานิฯ

นามรูเป โข สติ วิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ปน สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณนฺติ จ, อวิชฺชาย สติ สงฺขาราติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยมฺปิ น คหิตํฯ กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ อตีโต ภโว เตหิ สทฺธิํ อยํ วิปสฺสนา น ฆฏิยติฯ มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโฐติฯ นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อทิฏฺเฐหิ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติฯ สจฺจํ น สกฺกา, อิมินา ปน เต ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนว ทิฏฺฐาติฯ อิมสฺมิํ ฐาเน วิตฺถารโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา กเถตพฺพาฯ สา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาวฯ

[58] ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติฯ กตมํ ปเนตฺถ วิญฺญาณํ ปจฺจุทาวตฺตตีติ? ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ วิปสฺสนาญาณมฺปิฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปจฺจยโต ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาญาณํ อารมฺมณโตฯ อุภยมฺปิ นามรูปํ นาติกฺกมติ, นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติฯ เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ เอตฺตเกน ชาเยถ วา…เป.… อุปปชฺเชถ วา, อิโต หิ ปรํ กิํ อญฺญํ ชาเยยฺย วา…เป.… อุปปชฺเชยฺย วาฯ นนุ เอตเทว ชายติ จ…เป.… อุปปชฺชติ จาติ? เอวํ สทฺธิํ อปราปรจุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจ ปทานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ นิยฺยาเตนฺโต – ‘‘ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วตฺวา ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจยาการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปมูลํ อายติมฺปิ ชาติชรามรณํ ทสฺเสตุํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ สกลสฺส ชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาทิเภทสฺส ทุกฺขราสิสฺส นิพฺพตฺติ โหติฯ อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติํ อทฺทสฯ

[59] สมุทโย สมุทโยติ โขติ นิพฺพตฺติ นิพฺพตฺตีติ โขฯ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุ อสฺสุตปุพฺเพสุฯ จกฺขุํ อุทปาทีติอาทีสุ อุทยทสฺสนปญฺญาเวสาฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, ญาตกรณฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา, นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเฐน วิชฺชา, โอภาสฏฺเฐน จ อาโลโกติ วุตฺตาฯ ยถาห – ‘‘จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐนฯ ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐนฯ วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐนฯ อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐนฯ จกฺขุธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ ญาณธมฺโม ญาตฏฺโฐ อตฺโถฯ ปญฺญาธมฺโม ปชานนฏฺโฐ อตฺโถฯ วิชฺชาธมฺโม ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถฯ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ’’ติ (ปฏิ. ม. 2.39)ฯ เอตฺตเกหิ ปเทหิ กิํ กถิตนฺติ? อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตํ กถิตํฯ อถวา วีถิปฏิปนฺนา ตรุณวิปสฺสนา กถิตาติฯ

[61] อธิคโต โข มฺยายนฺติ อธิคโต โข เม อยํฯ มคฺโคติ วิปสฺสนามคฺโคฯ โพธายาติ จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถาย, นิพฺพานพุชฺฌนตฺถาย เอว วาฯ อปิ จ พุชฺฌตีติ โพธิ, อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ, ตทตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติฯ วิปสฺสนามคฺคมูลโก หิ อริยมคฺโคติฯ อิทานิ ตํ มคฺคํ นิยฺยาเตนฺโต – ‘‘ยทิทํ นามรูปนิโรธาติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ วิญฺญาณนิโรโธติอาทีหิ ปจฺจตฺตปเทหิ นิพฺพานเมว กถิตํฯ อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิพฺพตฺตินิโรธํ อทฺทสฯ

[62] นิโรโธ นิโรโธติ โขติ อนิพฺพตฺติ อนิพฺพตฺติติ โขฯ จกฺขุนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ อิธ ปน สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหิ – ‘‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ, อถวา วุฏฺฐานคามินี พลววิปสฺสนา กถิตาติฯ

[63] อปเรน สมเยนาติ เอวํ ปจฺจยญฺจ ปจฺจยนิโรธญฺจ วิทิตฺวา ตโต อปรภาเคฯ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสุ ขนฺเธสุฯ อุทยพฺพยานุปสฺสีติ ตเมว ปฐมํ ทิฏฺฐํ อุทยญฺจ วยญฺจ อนุปสฺสมาโนฯ วิหาสีติ สิขาปตฺตํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนํ วหนฺโต วิหริฯ

อิทํ กสฺมา วุตฺตํ? สพฺเพเยว หิ ปูริตปารมิโน โพธิสตฺตา ปจฺฉิมภเว ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โพธิปลฺลงฺกมารุยฺห มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ทุติยยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺติ, ตติยยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต อุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกเล พุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ อยมฺปิ มหาปุริโส ปูริตปารมีฯ โส ยถาวุตฺตํ สพฺพํ อนุกฺกมํ กตฺวา ปจฺฉิมยาเม อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต อุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา วุตฺตปฺปการํ อุทยพฺพยวิปสฺสนํ อารภิฯ ตํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถีติ รุปฺปนสภาวญฺเจว ภูตุปาทายเภทญฺจ อาทิํ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน อนวเสสรูปปริคฺคโห วุตฺโตฯ อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อิมินา เอวํ ปริคฺคหิตสฺส รูปสฺส สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถฯ ตสฺส วิตฺถาโร – ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพฯ อตฺถงฺคเมปิ ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ…เป.… วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธํ ปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) อยมสฺส วิตฺถาโรฯ

อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต อุทฺธํ เวทนา นตฺถิฯ อยํ สญฺญา, อิเม สงฺขารา, อิทํ วิญฺญาณํ, เอตฺตกํ วิญฺญาณํ, อิโต อุทฺธํ วิญฺญาณํ นตฺถีติ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานนสภาวญฺเจว สุขาทิรูปสญฺญาทิ ผสฺสาทิ จกฺขุวิญฺญาณาทิ เภทญฺจ อาทิํ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน อนวเสสเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณปริคฺคโห วุตฺโตฯ อิติ เวทนาย สมุทโยติอาทีหิ ปน เอวํ ปริคฺคหิตานํ เวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานํ สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํฯ ตตฺราปิ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถฯ เตสมฺปิ วิตฺถาโร – ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) รูเป วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – ตีสุ ขนฺเธสุ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ อวตฺวา ‘‘ผสฺสสมุทยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

วิญฺญาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติ อตฺถงฺคมปทมฺปิ เตสํเยว วเสน โยเชตพฺพํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อุทยพฺพยวินิจฺฉโย สพฺพาการปริปูโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตฯ ตสฺส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโตติ ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส อิเมสุ รูปาทีสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสลกฺขณวเสน อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเต วิปสฺสนาญาเณ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ อาสวสงฺขาเตหิ กิเลเสหิ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวาว จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตเทตํ มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจติ นาม, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ นาม; มคฺคกฺขเณ วา วิมุตฺตญฺเจว วิมุจฺจติ จ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมวฯ

เอตฺตาวตา จ มหาปุริโส สพฺพพนฺธนา วิปฺปมุตฺโต สูริยรสฺมิสมฺผุฏฺฐมิว ปทุมํ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน จตฺตาริ มคฺคญาณานิ, จตฺตาริ ผลญาณานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, ฉ อสาธารณญาณานิ, สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว –

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153, 154);

‘‘อโยฆนหตสฺเสว, ชลโต ชาตเวทโส;

อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ญายเต คติฯ

เอวํ สมฺมาวิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;

ปญฺญาเปตุํ คติ นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุข’’นฺติฯ (อุทา. 80);

เอวํ มนสิ กโรนฺโต สรเท สูริโย วิย, ปุณฺณจนฺโท วิย จ วิโรจิตฺถาติฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

[64] ตติยภาณวาเร ยํนูนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ ยทิ ปนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยํฯ อยํ ปน วิตกฺโก กทา อุปฺปนฺโนติ? พุทฺธภูตสฺส อฏฺฐเม สตฺตาเหฯ โส กิร พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิ, สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺกํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิ, สตฺตาหํ รตนจงฺกเม จงฺกมิ, สตฺตาหํ รตนคพฺเภ ธมฺมํ วิจินนฺโต นิสีทิ, สตฺตาหํ อชปาลนิคฺโรเธ นิสีทิ, สตฺตาหํ มุจลินฺเท นิสีทิ, สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิฯ ตโต อุฏฺฐาย อฏฺฐเม สตฺตาเห ปุน อาคนฺตฺวา อชปาลนิคฺโรเธ นิสินฺนมตฺตสฺเสว สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ อยญฺเจว อิโต อนนฺตโร จ วิตกฺโก อุปฺปนฺโนติฯ

ตตฺถ อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโมฯ คมฺภีโรติ อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ, น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํฯ ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํฯ สนฺโตติ นิพฺพุโตฯ ปณีโตติ อตปฺปโกฯ อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ โอคาหิตพฺโพ น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพฯ นิปุโณติ สณฺโหฯ ปณฺฑิตเวทนีโยติ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพฯ อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ กามคุเณสุ อลฺลียนฺติ, ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามาฯ อาลเยสุ รตาติ อาลยรตาฯ อาลเยสุ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตาฯ ยเถว หิ สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ ราชา ตาย ตาย สมฺปตฺติยา รมติ, ปมุทิโต อาโมทิโต โหติ, น อุกฺกณฺฐติ, สายํ นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ, เอวมิเมหิปิ กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ, สํสารวฏฺเฏ ปมุทิตา อนุกฺกณฺฐิตา วสนฺติฯ เตน เนสํ ภควา ทุวิธมฺปิ อาลยํ อุยฺยานภูมิํ วิย ทสฺเสนฺโต – ‘‘อาลยรามา’’ติอาทิมาหฯ

ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ฐานํ สนฺธาย – ‘‘ยํ อิท’’นฺติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สนฺธาย – ‘‘โย อย’’นฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ