เมนู

ภควา ปน ตโต ปุพฺเพ น จิรสฺเสว สุธาโภชนียชาตกํ กเถสิฯ ตตฺถ ‘‘จนฺเท จนฺโท เทวปุตฺโต, สูริเย สูริโย เทวปุตฺโต’’ติ อาคตํฯ ภควตา จ กถิตํ ชาตกํ วา สุตฺตนฺตํ วา สกลชมฺพุทีเป ปตฺถฏํ โหติ, เตน โส ‘‘เอตฺถ นิวาสิโน เทวปุตฺตา นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ จินฺเตตฺวา เทวา เต น มนุสฺสาติ อาหฯ

[412] อตฺถิ ปน, ราชญฺญ, ปริยาโยติ อตฺถิ ปน การณนฺติ ปุจฺฉติฯ อาพาธิกาติ วิสภาคเวทนาสงฺขาเตน อาพาเธน สมนฺนาคตาฯ ทุกฺขิตาติ ทุกฺขปฺปตฺตาฯ พาฬฺหคิลานาติ อธิมตฺตคิลานาฯ สทฺธายิกาติ อหํ ตุมฺเห สทฺทหามิ, ตุมฺเห มยฺหํ สทฺธายิกา สทฺธายิตพฺพวจนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยิกาติ อหํ ตุมฺเห ปตฺติยามิ, ตุมฺเห มยฺหํ ปจฺจยิกา ปตฺติยายิตพฺพาติ อตฺโถฯ

โจราทิอุปมาวณฺณนา

[413] อุทฺทิสิตฺวาติ เตสํ อตฺตานญฺจ ปฏิสามิตภณฺฑกญฺจ ทสฺเสตฺวา, สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ อตฺโถฯ วิปฺปลปนฺตสฺสาติ ‘‘ปุตฺโต เม, ธีตา เม, ธนํ เม’’ติ วิวิธํ ปลปนฺตสฺสฯ นิรยปาเลสูติ นิรเย กมฺมการณิกสตฺเตสุฯ เย ปน ‘‘กมฺมเมว กมฺมการณํ กโรติ, นตฺถิ นิรยปาลา’’ติ วทนฺติฯ เต ‘‘ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลา’’ติ เทวทูตสุตฺตํ ปฏิพาหนฺติฯ มนุสฺสโลเก ราชกุเลสุ การณิกมนุสฺสา วิย หิ นิรเย นิรยปาลา โหนฺติฯ

[415] เวฬุเปสิกาหีติ เวฬุวิลีเวหิฯ สุนิมฺมชฺชถาติ ยถา สุฏฺฐุ นิมฺมชฺชิตํ โหติ, เอวํ นิมฺมชฺชถ, อปเนถาติ อตฺโถฯ

อสุจีติ อมนาโปฯ อสุจิสงฺขาโตติ อสุจิโกฏฺฐาสภูโต อสุจีติ ญาโต วาฯ ทุคฺคนฺโธติ กุณปคนฺโธฯ เชคุจฺโฉติ ชิคุจฺฉิตพฺพยุตฺโตฯ ปฏิกูโลติ ทสฺสเนเนว ปฏิฆาวโหฯ อุพฺพาธตีติ ทิวสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ นฺหตฺวา ติกฺขตฺตุํ วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา อลงฺกตปฏิมณฺฑิตานํ จกฺกวตฺติอาทีนมฺปิ มนุสฺสานํ คนฺโธ โยชนสเต ฐิตานํ เทวตานํ กณฺเฐ อาสตฺตกุณปํ วิย พาธติฯ

[416] ปุน ปาณาติปาตาทิปญฺจสีลานิ สมาทายวตฺเตนฺตานํ วเสน วทติฯ ตาวติํสานนฺติ อิทญฺจ ทูเร นิพฺพตฺตา ตาว มา อาคจฺฉนฺตุ, อิเม กสฺมา น เอนฺตีติ วทติฯ

[418] ชจฺจนฺธูปโม มญฺเญ ปฏิภาสีติ ชจฺจนฺโธ วิย อุปฏฺฐาสิฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญกงฺคยุตฺตตาย อรญฺญานิ, มหาวนสณฺฑตาย วนปตฺถานิฯ ปนฺตานีติ ทูรานิฯ

[419] กลฺยาณธมฺเมติ เตเนว สีเลน สุนฺทรธมฺเมฯ ทุกฺขปฏิกูเลติ ทุกฺขํ อปตฺเถนฺเตฯ เสยฺโย ภวิสฺสตีติ ปรโลเก สุคติสุขํ ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

[420] อุปวิชญฺญาติ อุปคตวิชายนกาลา, ปริปกฺกคพฺภา น จิรสฺเสว วิชายิสฺสตีติ อตฺโถฯ โอปโภคฺคา ภวิสฺสตีติ ปาทปริจาริกา ภวิสฺสติฯ อนยพฺยสนนฺติ มหาทุกฺขํฯ อโยติ สุขํ, น อโย อนโย, ทุกฺขํฯ ตเทตํ สพฺพโส สุขํ พฺยสติ วิกฺขิปตีติ พฺยสนํฯ อิติ อนโยว พฺยสนํ อนยพฺยสนํ, มหาทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ อโยนิโสติ อนุปาเยนฯ อปกฺกํ น ปริปาเจนฺตีติ อปริณตํ อขีณํ อายุํ อนฺตราว น อุปจฺฉินฺทนฺติฯ ปริปากํ อาคเมนฺตีติ อายุปริปากกาลํ อาคเมนฺติฯ ธมฺมเสนาปตินาเปตํ วุตฺตํ –

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถาติฯ (เถรคา. 1001)

[421] อุพฺภินฺทิตฺวาติ มตฺติกาเลปํ ภินฺทิตฺวาฯ

[422] รามเณยฺยกนฺติ รมณียภาวํฯ เวลาสิกาติ ขิฑฺฑาปราธิกาฯ โกมาริกาติ ตรุณทาริกาฯ ตุยฺหํ ชีวนฺติ สุปินทสฺสนกาเล นิกฺขมนฺตํ วา ปวิสนฺตํ วา ชีวํ อปิ นุ ปสฺสนฺติฯ อิธ จิตฺตาจารํ ‘‘ชีว’’นฺติ คเหตฺวา อาหฯ โส หิ ตตฺถ ชีวสญฺญีติฯ

[423] ชิยายาติ ธนุชิยาย, คีวํ เวเฐตฺวาติ อตฺโถฯ ปตฺถินฺนตโรติ ถทฺธตโรฯ

อิมินา กิํ ทสฺเสติ? ตุมฺเห ชีวกาเล สตฺตสฺส ปญฺจกฺขนฺธาติ วทนฺติ, จวนกาเล ปน รูปกฺขนฺธมตฺตเมว อวสิสฺสติ, ตโย ขนฺธา อปฺปวตฺตา โหนฺติ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ คจฺฉติฯ อวสิฏฺเฐน รูปกฺขนฺเธน ลหุตเรน ภวิตพฺพํ, ครุกตโร จ โหติฯ ตสฺมา นตฺถิ โกจิ กุหิํ คนฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

[424] นิพฺพุตนฺติ วูปสนฺตเตชํฯ

[425] อนุปหจฺจาติ อวินาเสตฺวาฯ อามโต โหตีติ อทฺธมโต มริตุํ อารทฺโธ โหติฯ โอธุนาถาติ โอรโต กโรถฯ สนฺธุนาถาติ ปรโต กโรถฯ นิทฺธุนาถาติ อปราปรํ กโรถฯ ตญฺจายตนํ น ปฏิสํเวเทตีติ เตน จกฺขุนา ตํ รูปายตนํ น วิภาเวติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[426] สงฺขธโมติ สงฺขธมโกฯ อุปลาเปตฺวาติ ธมิตฺวาฯ

[428] อคฺคิโกติ อคฺคิปริจารโกฯ อาปาเทยฺยนฺติ นิปฺผาเทยฺยํ, อายุํ วา ปาปุณาเปยฺยํฯ โปเสยฺยนฺติ โภชนาทีหิ ภเรยฺยํฯ วฑฺเฒยฺยนฺติ วฑฺฒิํ คเมยฺยํฯ อรณีสหิตนฺติ อรณียุคฬํฯ

[429] ติโรราชาโนปีติ ติโรรฏฺเฐ อญฺญสฺมิมฺปิ ชนปเท ราชาโน ชานนฺติฯ อพฺยตฺโตติ อวิสโท อเฉโกฯ โกเปนปีติ เย มํ เอวํ วกฺขนฺติ, เตสุ อุปฺปชฺชนเกน โกเปนปิ เอตํ ทิฏฺฐิคตํ หริสฺสามิ ปริหริสฺสามีติ คเหตฺวา วิจริสฺสามิฯ มกฺเขนาติ ตยา วุตฺตยุตฺตการณมกฺขลกฺขเณน มกฺเขนาปิฯ ปลาเสนาติ ตยา สทฺธิํ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสนาปิฯ

[430] หริตกปณฺณนฺติ ยํ กิญฺจิ หริตกํ, อนฺตมโส อลฺลติณปณฺณมฺปิ น โหตีติ อตฺโถฯ สนฺนทฺธกลาปนฺติ สนฺนทฺธธนุกลาปํฯ อาสิตฺโตทกานิ วฏุมานีติ ปริปุณฺณสลิลา มคฺคา จ กนฺทรา จฯ โยคฺคานีติ พลิพทฺเทฯ

พหุนิกฺขนฺตโรติ พหุนิกฺขนฺโต จิรนิกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ ยถาภเตน ภณฺเฑนาติ ยํ โว ติณกฏฺโฐทกภณฺฑกํ อาโรปิตํ, เตน ยถาภเตน ยถาโรปิเตน, ยถาคหิเตนาติ อตฺโถฯ

อปฺปสารานีติ อปฺปคฺฆานิฯ ปณิยานีติ ภณฺฑานิฯ

คูถภาริกาทิอุปมาวณฺณนา

[432] มม จ สูกรภตฺตนฺติ มม จ สูกรานํ อิทํ ภตฺตํฯ อุคฺฆรนฺตนฺติ อุปริ ฆรนฺตํฯ ปคฺฆรนฺตนฺติ เหฏฺฐา ปริสฺสวนฺตํฯ ตุมฺเห ขฺเวตฺถ ภเณติ ตุมฺเห โข เอตฺถ ภเณฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ตถา หิ ปน เม สูกรภตฺตนฺติ ตถา หิ ปน เม อยํ คูโถ สูกรานํ ภตฺตํฯ

[434] อาคตาคตํ กลิํ คิลตีติ อาคตาคตํ ปราชยคุฬํ คิลติฯ ปชฺโชหิสฺสามีติ ปชฺโชหนํ กริสฺสามิ, พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ อกฺเขหิ ทิพฺพิสฺสามาติ คุเฬหิ กีฬิสฺสามฯ ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาติ ปรมเตเชน วิเสน ลิตฺตํฯ

[436] คามปฏฺฏนฺติ วุฏฺฐิตคามปเทโส วุจฺจติฯ ‘‘คามปท’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ สาณภารนฺติ สาณวากภารํฯ สุสนฺนทฺโธติ สุพทฺโธฯ ตฺวํ ปชานาหีติ ตฺวํ ชานฯ สเจ คณฺหิตุกาโมสิ, คณฺหาหีติ วุตฺตํ โหติฯ

โขมนฺติ โขมวากํฯ อยนฺติ กาฬโลหํฯ โลหนฺติ ตมฺพโลหํฯ สชฺฌนฺติ รชตํฯ สุวณฺณนฺติ สุวณฺณมาสกํฯ อภินนฺทิํสูติ ตุสฺสิํสุฯ

[437] อตฺตมโนติ สกมโน ตุฏฺฐจิตฺโตฯ อภิรทฺโธติ อภิปฺปสนฺโนฯ ปญฺหาปฏิภานานีติ ปญฺหุปฏฺฐานานิฯ ปจฺจนีกํ กตฺตพฺพนฺติ ปจฺจนีกํ ปฏิวิรุทฺธํ วิย กตฺตพฺพํ อมญฺญิสฺสํ, ปฏิโลมคาหํ คเหตฺวา อฏฺฐาสินฺติ อตฺโถฯ

[438] สงฺฆาตํ อาปชฺชนฺตีติ สงฺฆาตํ วินาสํ มรณํ อาปชฺชนฺติฯ น มหปฺผโลติ วิปากผเลน น มหปฺผโล โหติฯ น มหานิสํโสติ คุณานิสํเสน มหานิสํโส น โหติฯ น มหาชุติโกติ อานุภาวชุติยา มหาชุติโก น โหติฯ น มหาวิปฺผาโรติ วิปากวิปฺผารตาย มหาวิปฺผาโร น โหติฯ พีชนงฺคลนฺติ พีชญฺจ นงฺคลญฺจฯ ทุกฺเขตฺเตติ ทุฏฺฐุเขตฺเต นิสฺสารเขตฺเตฯ ทุพฺภูเมติ วิสมภูมิภาเคฯ ปติฏฺฐาเปยฺยาติ ฐเปยฺยฯ ขณฺฑานีติ ฉินฺนภินฺนานิฯ ปูตีนีติ นิสฺสารานิฯ