เอตฺถ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ยทา มหาปุริโส ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข ปทสา คนฺตฺวา อาสภิํ วาจํ อภาสิ, ตทา กิํ ปถวิยา คโต, อุทาหุ อากาเสน; ทิสฺสมาโน คโต, อุทาหุ อทิสฺสมาโน; อเจลโก คโต, อุทาหุ อลงฺกตปฏิยตฺโต; ทหโร หุตฺวา คโต , อุทาหุ มหลฺลโก; ปจฺฉาปิ กิํ ตาทิโสว อโหสิ, อุทาหุ ปุน พาลทารโก’’ติ? อยํ ปน ปญฺโห เหฏฺฐาโลหปาสาเท สมุฏฺฐิโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถเรน วิสฺสชฺชิโตวฯ เถโร กิร เอตฺถ นิยติปุพฺเพกตกมฺมอิสฺสรนิมฺมานวาทวเสน ตํ ตํ พหุํ วตฺวา อวสาเน เอวํ พฺยากริ – ‘‘มหาปุริโส ปถวิยา คโต, มหาชนสฺส ปน อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย อโหสิฯ ทิสฺสมาโน คโต, มหาชนสฺส ปน อทิสฺสมาโน วิย อโหสิฯ อเจลโก คโต, มหาชนสฺส ปน อลงฺกตปฏิยตฺโต วิย อุปฏฺฐาสิฯ ทหโรว คโต, มหาชนสฺส ปน โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย อโหสิฯ ปจฺฉา ปน พาลทารโกว อโหสิ, น ตาทิโส’’ติฯ ปริสา จสฺส – ‘‘พุทฺเธน วิย หุตฺวา โภ เถเรน ปญฺโห กถิโต’’ติ อตฺตมนา อโหสิฯ โลกนฺตริกวาโร วุตฺตนโย เอวฯ

อิมา จ ปน อาทิโต ปฏฺฐาย กถิตา สพฺพธมฺมตา สพฺพโพธิสตฺตานํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา

[33] อทฺทส โขติ ทุกูลจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา อานีตํ อทฺทสฯ มหาปุริสสฺสาติ ชาติโคตฺตกุลปเทสาทิวเสน มหนฺตสฺส ปุริสสฺสฯ ทฺเว คติโยติ ทฺเว นิฏฺฐา, ทฺเว นิปฺผตฺติโยฯ อยญฺหิ คติสทฺโท – ‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโย’’ติ (ม. นิ. 1.153) เอตฺถ นิรยาทิเภทาย สตฺเตหิ คนฺตพฺพคติยา วตฺตติฯ ‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ กลฺยาณธมฺมานํ เนว ชานามิ อาคติํ วา คติํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.508) เอตฺถ อชฺฌาสเยฯ ‘‘นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ (ปริ. 339) เอตฺถ ปฏิสฺสรเณฯ ‘‘อปิ จ ตฺยาหํ พฺรหฺเม คติญฺจ ปชานามิ, ชุติญฺจ ปชานามิ เอวํมหิทฺธิโก พโก พฺรหฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.503) เอตฺถ นิปฺผตฺติยํ วตฺตติฯ สฺวายมิธาปิ นิปฺผตฺติยํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ อนญฺญาติ อญฺญา คติ นิปฺผตฺติ นาม นตฺถิฯ

ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต อคติคมนวิรหิโตฯ ธมฺมราชาติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ

จาตุรนฺโตติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทีนํ จตุนฺนํ สมุทฺทานํ วเสน จตุรนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโรฯ วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโมฯ ชนปโท อสฺมิํ ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ จณฺฑสฺส หิ รญฺโญ พลิทณฺฑาทีหิ โลกํ ปีฬยโต มนุสฺสา มชฺฌิมชนปทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพตสมุทฺทตีราทีนิ นิสฺสาย ปจฺจนฺเต วาสํ กปฺเปนฺติฯ อติมุทุกสฺส รญฺโญ โจเรหิ สาหสิกธนวิโลปปีฬิตา มนุสฺสา ปจฺจนฺตํ ปหาย ชนปทมชฺเฌ วาสํ กปฺเปนฺติ, อิติ เอวรูเป ราชินิ ชนปโท ถิรภาวํ น ปาปุณาติฯ อิมสฺมิํ ปน กุมาเร รชฺชํ การยมาเน เอตสฺส ชนปโท ปาสาณปิฏฺฐิยํ ฐเปตฺวา อโยปฏฺเฏน ปริกฺขิตฺโต วิย ถิโร ภวิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต’’ติ อาหํสุฯ

สตฺตรตนสมนฺนาคโตติ เอตฺถ รติชนนฏฺเฐน รตนํฯ อปิจ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจติ’’ฯ

จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ, สพฺเพ คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชญฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํฯ จกฺกรตนสฺส จ เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตีติ อคฺโฆ นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเฐนาปิ รตนํฯ จกฺกรตนญฺจ อญฺเญหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ อสทิสนฺติ อตุลฏฺเฐนาปิ รตนํฯ ยสฺมา จ ปน ยสฺมิํ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมิํเยว จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนฺติ, พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐนาปิ รตนํฯ ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส อุฬารสตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ, น อญฺญสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนาปิ รตนํฯ ยถา จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปีติฯ อิเมหิ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวารภาเวน เจว สพฺพโภคูปกรณภาเวน จ สมนฺนาคโตติ สตฺตรตนสมนฺนาคโตฯ

อิทานิ เตสํ สรูปโต ทสฺสนตฺถํ ตสฺสิมานีติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺกรตนนฺติอาทีสุ อยํ สงฺเขปาธิปฺปาโย – ทฺเวสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ สิริวิภวํ คเหตฺวา ทาตุํ สมตฺถํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติฯ

ตถา ปุเรภตฺตเมว สาครปริยนฺตํ ปถวิํ อนุสํยายนสมตฺถํ เวหาสงฺคมํ หตฺถิรตนํ, ตาทิสเมว อสฺสรตนํ, จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร โยชนปฺปมาณํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนสมตฺถํ มณิรตนํ, ฉพฺพิธโทสวิวชฺชิตํ มนาปจาริ อิตฺถิรตนํ, โยชนปฺปมาเณ อนฺโตปถวิคตํ นิธิํ ทสฺสนสมตฺถํ คหปติรตนํ, อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา สกลรชฺชมนุสาสนสมตฺถํ เชฏฺฐปุตฺตสงฺขาตํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติฯ

ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํฯ สูราติ อภีรุกาฯ วีรงฺครูปาติ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีริยสฺเสตํ นามํ, วีรงฺคํ รูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา อกิลาสุโน อเหสุํฯ ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺตํฯ อทณฺเฑนาติ เย กตาปราเธ สตฺเต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ คณฺหนฺติ, เต ธนทณฺเฑน รชฺชํ กาเรนฺติฯ เย เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สตฺถทณฺเฑนฯ อยํ ปน ทุวิธมฺปิ ทณฺฑํ ปหาย อทณฺเฑน อชฺฌาวสติฯ อสตฺเถนาติ เย เอกโตธาราทินา สตฺเถน ปรํ วิเหสนฺติ, เต สตฺเถน รชฺชํ กาเรนฺติ นามฯ อยํ ปน สตฺเถน ขุทฺทมกฺขิกายปิ ปิวนมตฺตํ โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา ธมฺเมเนว – ‘‘เอหิ โข มหาราชา’’ติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ ปถวิํ อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ, อภิภวิตฺวา สามี หุตฺวา วสตีติ อตฺโถฯ

เอวํ เอกํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ทุติยํ กเถตุํ สเจ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสตณฺหาสงฺขาตํ ฉทนํ อาวรณํ วิวฏํ วิทฺธํสิตํ วิวฏกํ เอเตนาติ วิวฏจฺฉโทฯ ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ

[35] เอวํ ทุติยํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ตาสํ นิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อยญฺหิ, เทว, กุมาโรติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทติ ยถา อญฺเญสํ ภูมิยํ ปาทํ ฐเปนฺตานํ อคฺคปาทตลํ วา ปณฺหิ วา ปสฺสํ วา ปฐมํ ผุสติ, เวมชฺเฌ วา ปน ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานํ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺฐาโสว ปฐมํ อุฏฺฐหติ, น เอวมสฺสฯ อสฺส ปน สุวณฺณปาทุกตลมิว เอกปฺปหาเรเนว สกลํ ปาทตลํ ภูมิํ ผุสติ, เอกปฺปหาเรเนว ภูมิโต อุฏฺฐหติฯ ตสฺมา อยํ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทฯ

จกฺกานีติ ทฺวีสุ ปาทตเลสุ ทฺเว จกฺกานิ, เตสํ อรา จ เนมิ จ นาภิ จ ปาฬิยํ วุตฺตาวฯ สพฺพาการปริปูรานีติ อิมินา ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ, เตสํ กิร จกฺกานํ ปาทตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติ, นาภิปริจฺฉินฺนา วฏฺฏเลขา ทิสฺสติ, นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏ ทิสฺสติ, ปนาฬิมุขํ ทิสฺสติ, อรา ทิสฺสนฺติ, อเรสุ วฏฺฏิเลขา ทิสฺสนฺติ, เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติฯ อิทํ ตาว ปาฬิยํ อาคตเมวฯ สมฺพหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺฐพฺโพ – สตฺติ, สิริวจฺโฉ, นนฺทิ, โสวตฺติโก, วฏํสโก, วฑฺฒมานกํ, มจฺฉยุคฬํ, ภทฺทปีฐํ, องฺกุสโก, ปาสาโท, โตรณํ, เสตจฺฉตฺตํ, ขคฺโค, ตาลวณฺฏํ, โมรหตฺถโก, วาฬพีชนี, อุณฺหีสํ, มณิ, ปตฺโต, สุมนทามํ, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, เสตุปฺปลํ, ปทุมํ, ปุณฺฑรีกํ, ปุณฺณฆโฏ , ปุณฺณปาติ, สมุทฺโท, จกฺกวาโฬ, หิมวา, สิเนรุ, จนฺทิมสูริยา, นกฺขตฺตานิ, จตฺตาโร มหาทีปา, ทฺวิปริตฺตทีปสหสฺสานิ, อนฺตมโส จกฺกวตฺติรญฺโญ ปริสํ อุปาทาย สพฺโพ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโรฯ

อายตปณฺหีติ ทีฆปณฺหิ, ปริปุณฺณปณฺหีติ อตฺโถฯ ยถา หิ อญฺเญสํ อคฺคปาโท ทีโฆ โหติ, ปณฺหิมตฺถเก ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ, ปณฺหิํ ตจฺเฉตฺวา ฐปิตา วิย โหติ, น เอวํ มหาปุริสสฺสฯ มหาปุริสสฺส ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา อคฺคปาโท โหติ, ตติเย โกฏฺฐาเส ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ, จตุตฺถโกฏฺฐาเส อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตา วิย รตฺตกมฺพลเคณฺฑุกสทิสา ปณฺหิ โหติฯ

ทีฆงฺคุลีติ ยถา อญฺเญสํ กาจิ องฺคุลิโย ทีฆา โหนฺติ, กาจิ รสฺสา, น เอวํ มหาปุริสสฺสฯ มหาปุริสสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆา หตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล ถูลา, อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา, นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏิสทิสา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทีฆงฺคุลี’’ติฯ

มุทุตลุนหตฺถปาโทติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตํ สตวารวิหตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทุฯ ยถา จ อิทานิ ชาตมตฺตสฺส, เอวํ วุฑฺฒกาเลปิ มุทุตลุนาเยว ภวิสฺสนฺติ, มุทุตลุนา หตฺถปาทา เอตสฺสาติ มุทุตลุนหตฺถปาโทฯ

ชาลหตฺถปาโทติ น จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโรฯ เอทิโส หิ ผณหตฺถโก ปุริสโทเสน อุปหโต ปพฺพชฺชํ น ปฏิลภติฯ

มหาปุริสสฺส ปน จตสฺโส หตฺถงฺคุลิโย ปญฺจปิ ปาทงฺคุลิโย เอกปฺปมาณา โหนฺติ, ตาสํ เอกปฺปมาณตาย ยวลกฺขณํ อญฺญมญฺญํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺฐติฯ อถสฺส หตฺถปาทา กุสเลน วฑฺฒกินา โยชิตชาลวาตปานสทิสา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ชาลหตฺถปาโท’’ติฯ

อุทฺธํ ปติฏฺฐิตโคปฺผกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโทฯ อญฺเญสญฺหิ ปิฏฺฐิปาเท โคปฺผกา โหนฺติ, เตน เตสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย พทฺธา โหนฺติ, น ยถาสุขํ ปริวฏฺฏนฺติ, คจฺฉนฺตานํ ปาทตลานิปิ น ทิสฺสนฺติฯ มหาปุริสสฺส ปน อารุหิตฺวา อุปริ โคปฺผกา ปติฏฺฐหนฺติ, เตนสฺส นาภิโต ปฏฺฐาย อุปริมกาโย นาวาย ฐปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ, อโธกาโยว อิญฺชติ, สุเขน ปาทา ปริวฏฺฏนฺติ, ปุรโตปิ ปจฺฉโตปิ อุภยปสฺเสสุปิ ฐตฺวา ปสฺสนฺตานํ ปาทตลานิ ปญฺญายนฺติ, น หตฺถีนํ วิย ปจฺฉโตเยวฯ

เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสทิสชงฺโฆ มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆ, น เอกโต พทฺธปิณฺฑิกมํโส , สมนฺตโต สมสณฺฐิเตน มํเสน ปริกฺขิตฺตาหิ สุวฏฺฏิตาหิ สาลิคพฺภยวคพฺภสทิสาหิ ชงฺฆาหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

อโนนมนฺโตติ อนมนฺโต, เอเตนสฺส อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโตฯ อวเสสชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วาฯ ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ โหติ, วามนานํ เหฏฺฐิมกาโยฯ เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ อโนนมนฺตา ชณฺณุกานิ ปริมชฺชิตุํฯ มหาปุริโส ปน ปริปุณฺณอุภยกายตฺตา สกฺโกติฯ

โกโสหิตวตฺถคุยฺโหติ อุสภวารณาทีนํ วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเสหิ โกเสหิ โอหิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ วตฺถคุยฺหํ อสฺสาติ โกโสหิตวตฺถคุยฺโหฯ วตฺถคุยฺหนฺติ วตฺเถน คุหิตพฺพํ องฺคชาตํ วุจฺจติฯ

สุวณฺณวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา ทีปิทาฐาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิตฆนสุวณฺณรูปสทิโสติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสตฺวา ฉวิวณฺณทสฺสนตฺถํ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วุตฺตํฯ ปุริมสฺส วา เววจนเมตํฯ

รโชชลฺลนฺติ รโช วา มลํ วาฯ น อุปลิมฺปตีติ น ลคฺคติ ปทุมปลาสโต อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติฯ หตฺถโธวนาทีนิ ปน อุตุคฺคหณตฺถาย เจว ทายกานํ ปุญฺญผลตฺถาย จ พุทฺธา กโรนฺติ, วตฺตสีเสนาปิ จ กโรนฺติเยวฯ เสนาสนํ ปวิสนฺเตน หิ ภิกฺขุนา ปาเท โธวิตฺวา ปวิสิตพฺพนฺติ วุตฺตเมตํฯ

อุทฺธคฺคโลโมติ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมานานิ วิย ฐิตานิ โลมานิ อสฺสาติ อุทฺธคฺคโลโมฯ

พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต, อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโร ภวิสฺสติฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชาณูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติ, เต กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปุรโตฯ ทีฆสรีรา ปน เอเก ปสฺสวงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, เอเก ปุรโต ปพฺภารา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติฯ อยํ ปน อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร อุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิย ภวิสฺสตีติ ทีเปนฺติฯ ยถา เจตํ, เอวํ ยํ ยํ ชาตมตฺตสฺส สพฺพโส อปริปุณฺณํ มหาปุริสลกฺขณํ โหติ, ตํ ตํ อายติํ ตถาภาวิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺตุสฺสโทติ ทฺเว หตฺถปิฏฺฐิโย ทฺเว ปาทปิฏฺฐิโย ทฺเว อํสกูฏานิ ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺโณ มํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโทฯ อญฺเญสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺฐาทีสุ สิราชาลํ ปญฺญายติ, อํสกูฏกฺขนฺเธสุ อฏฺฐิโกฏิโยฯ เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติ, น ตถา มหาปุริโส, มหาปุริโส ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคูฬฺหสิราชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ วฏฺเฏตฺวา สุฏฺฐปิตสุวณฺณาฬิงฺคสทิเสน ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย ขายติ, จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติฯ

สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ สีหสฺส หิ ปุรตฺถิมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย อปริปุณฺโณฯ มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพทฺธกาโย วิย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณฯ

โสปิ สีหสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ วินตุนฺนตาทิวเสน ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต น โหติ, ทีฆยุตฺตฏฺฐาเน ปน ทีโฆ, รสฺสถูลกิสปุถุลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาวิโธว โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘มนาปิเยว โข, ภิกฺขเว, กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺฏฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ ปุถุเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ปุถุลานิ สณฺฐนฺติฯ เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺฐนฺตี’’ติฯ

อิติ นานาจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต มหาปุริสสฺส อตฺตภาโว, โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา สพฺพอิทฺธิมนฺโต วา ปติรูปกมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ

จิตนฺตรํโสติ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานํ อนฺตรํ, ตํ จิตํ ปริปุณฺณํ อนฺตรํสํ อสฺสาติ จิตนฺตรํโสฯ อญฺเญสญฺหิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ, ทฺเว ปิฏฺฐิโกฏฺฏา ปาฏิเยกฺกา ปญฺญายนฺติฯ มหาปุริสสฺส ปน กฏิโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐิํ ฉาเทตฺวา ปติฏฺฐิตํฯ

นิคฺโรธปริมณฺฑโลติ นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโลฯ ยถา ปญฺญาสหตฺถตาย วา สตหตฺถตาย วา สมกฺขนฺธสาโข นิคฺโรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณฯ ยถา อญฺเญสํ กาโย ทีโฆ วา โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถฯ เตเนว ยาวตกฺวสฺส กาโยติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺสฯ

สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธฯ

ยถา เอเก โกญฺจา วิย จ พกา วิย จ วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ , กถนกาเล สิราชาลํ ปญฺญายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ มหาปุริสสฺสฯ มหาปุริสสฺส ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาฬิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺญายติ, เมฆสฺส วิย คชฺชิโต สโร มหา โหติฯ

รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺติ หรนฺตีติ รสคฺคสาฯ รสหรณีนเมตํ อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคีฯ มหาปุริสสฺส กิร สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิฯ ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ฐปิโต สพฺพกายํ อนุผรติฯ เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กฬายยูสปสตมตฺเตนาปิ กายสฺส ยาปนํ อโหสิฯ อญฺเญสํ ปน ตถา อภาวา น สกลํ กายํ โอชา ผรติฯ เตน เต พหฺวาพาธา โหนฺติฯ

สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุฯ ตตฺถ สีหสฺส เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํฯ มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ วิย ทฺเวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติฯ อถ เนมิตฺตกา หนุกปริยนฺตํ โอโลเกนฺตาว อิเมสุ หนุเกสุ เหฏฺฐิเม วีสติ อุปริเม วีสตีติ จตฺตาลีสทนฺตา สมา อวิรฬา ปติฏฺฐหิสฺสนฺตีติ สลฺลกฺเขตฺวา อยญฺหิ เทว, กุมาโร จตฺตาลีสทนฺโต โหตีติอาทิมาหํสุฯ ตตฺรายมตฺโถ, อญฺเญสญฺหิ ปริปุณฺณทนฺตานมฺปิ ทฺวตฺติํส ทนฺตา โหนฺติฯ อิมสฺส ปน จตฺตาลีสํ ภวิสฺสนฺติฯ อญฺเญสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา, เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติ, อิมสฺส ปน อยปฏฺฏเกน ฉินฺนสงฺขปฏลํ วิย สมา ภวิสฺสนฺติฯ อญฺเญสํ กุมฺภิลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสานิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูเรนฺติฯ อิมสฺส ปน กนกผลกายํ สมุสฺสิตวชิรปนฺติ วิย อวิรฬา ตูลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา ภวิสฺสนฺติฯ อญฺเญสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติฯ เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติฯ อยํ ปน สุฏฺฐุ สุกฺกทาโฐ โอสธิตารกมฺปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ ภวิสฺสติฯ

ปหูตชิวฺโหติ ปุถุลชิวฺโหฯ อญฺเญสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหนฺติ กิสาปิ รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ, มหาปุริสสฺส ปน ชิวฺหา มุทุ ทีฆา ปุถุลา วณฺณสมฺปนฺนา โหติฯ

โส หิ เอตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กถินสูจิํ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปรามสติ, ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปรามสติ , ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลมฺปิ นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติฯ เอวมสฺส มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต เตสํ กงฺขํ วิโนเทติฯ เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย ‘‘ปหูตชิวฺโห’’ติ วุตฺตํฯ

พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโต ภวิสฺสติ, มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสโท โหติฯ มหาปุริเสนาปิ กตกมฺมํ ตสฺส วตฺถุํ โสเธติฯ วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสโท อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺฐาติฯ กรวีโก วิย ภณตีติ กรวีกภาณี, มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถฯ

อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโต, นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส อุมาปุปฺผสทิเสน อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ เนตฺตานิ โหนฺติ, ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณิการปุปฺผสทิเสน ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน, กาฬยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิฯ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรสทิสานิ ขายนฺติฯ

โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลจกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํ, ตํ กาฬวจฺฉกสฺส พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตตรุณรตฺตวจฺฉกสทิสจกฺขุภณฺโฑติ อตฺโถฯ อญฺเญสญฺหิ จกฺขุภณฺฑา อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกาทีนํ อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิปิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติฯ มหาปุริสสฺส ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนิฯ

อุณฺณาติ อุณฺณโลมํฯ ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา, อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏเวมชฺเฌ ชาตาฯ โอทาตาติ ปริสุทฺธา, โอสธิตารกสมานวณฺณาฯ มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตสตวารวิหตกปฺปาสปฏลสทิสาฯ ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา, อยมสฺส โอทาตตาย อุปมาฯ

สา ปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา โหติ, วิสฺสฏฺฐา ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺฐติฯ สุวณฺณผลกมชฺเฌ ฐปิตรชตปุพฺพุฬกํ วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา วิย, อรุณปฺปภารญฺชิเต คคนปฺปเทเส โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย สิริยา วิโรจติฯ

อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺจ ปริปุณฺณสีสตํ จาติ ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ มหาปุริสสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ อุฏฺฐหิตฺวา สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกายํ ปติฏฺฐิตํ, ตํ รญฺโญ พนฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ มหาปุริสสฺส กิร อิมํ ลกฺขณํ ทิสฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุฯ อยํ ตาว เอโก อตฺโถฯ อญฺเญ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปิสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา, เกจิ หตฺถิสีสา, เกจิ ตุมฺพสีสา, เกจิ ปพฺภารสีสาฯ มหาปุริสสฺส ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ อุทกปุพฺพุฬสทิสํ สีสํ โหติฯ ตตฺถ ปุริมนเย อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโสฯ ทุติยนเย อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโสฯ

วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา

[37] สพฺพกาเมหีติ อิทํ ลกฺขณานิ ปริคฺคณฺหาเปตฺวา ปจฺฉา กตํ วิย วุตฺตํ, น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฐมญฺหิ เต เนมิตฺตเก สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา ลกฺขณปริคฺคณฺหนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส วิตฺถาโร คพฺโภกฺกนฺติยํ วุตฺโตเยวฯ ปาเยนฺตีติ ถญฺญํ ปาเยนฺติฯ ตสฺส กิร นิทฺโทเสน มธุเรน ขีเรน สมนฺนาคตา สฏฺฐิ ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิ, ตถา เสสาปิ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ กุสลา สฏฺฐิสฏฺฐิเยวฯ ตาสํ เปสนการเก สฏฺฐิ ปุริเส, ตสฺส ตสฺส กตากตภาวํ สลฺลกฺขเณ สฏฺฐิ อมจฺเจ อุปฏฺฐาเปสิฯ เอวํ จตฺตาริ สฏฺฐิโย อิตฺถีนํ, ทฺเว สฏฺฐิโย ปุริสานนฺติ ฉ สฏฺฐิโย อุปฏฺฐกานํเยว อเหสุํฯ เสตจฺฉตฺตนฺติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํฯ กุลทตฺติยํ ปน สิริคพฺเภเยว ติฏฺฐติฯ มา นํ สีตํ วาติอาทีสุ มา อภิภวีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สฺวาสฺสุทนฺติ โส อสฺสุทํฯ องฺเกเนว องฺกนฺติ อญฺญสฺส พาหุนาว อญฺญสฺส พาหุํฯ อญฺญสฺส จ อํสกูเฏเนว อญฺญสฺส อํสกูฏํฯ ปริหริยตีติ นียติ, สมฺปาปิยตีติ อตฺโถฯ

[38] มญฺชุสฺสโรติ อขรสฺสโรฯ วคฺคุสฺสโรติ เฉกนิปุณสฺสโรฯ มธุรสฺสโรติ สาตสฺสโรฯ เปมนิยสฺสโรติ เปมชนกสฺสโรฯ ตตฺริทํ กรวีกานํ มธุรสฺสรตาย – กรวีกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกูชมาเน จตุปฺปทา มตฺตา วิย ลฬิตุํ อารภนฺติฯ โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ สทฺทํ สุณนฺติฯ วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺติฯ อนุพทฺธมิคา จ มรณภยํ ชหิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อากาเส ปกฺขนฺทา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติฯ อุทเก มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ ปปฺโผเฏตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติฯ เอวํ มธุรสฺสรา กรวีกาฯ

อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธสฺสเรน สทิโส กสฺสจิ สโร’’ติ สงฺฆํ ปุจฺฉิฯ อตฺถิ กรวีกสกุณสฺสาติฯ กุหิํ, ภนฺเต, เต สกุณาติ? หิมวนฺเตติฯ สา ราชานํ อาห – ‘‘เทว, อหํ กรวีกสกุณํ ปสฺสิตุกามามฺหี’’ติฯ ราชา – ‘‘อิมสฺมิํ ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวีโก อาคจฺฉตู’’ติ สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิฯ ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวีกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ โส – ‘‘ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา น คนฺตุ’’นฺติ ตตฺถ นิสีทิฯ ปญฺชโร อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อฏฺฐาสิฯ น กรวีกสทฺทํ การาเปตุํ สกฺโกนฺติฯ อถ ราชา – ‘‘กถํ, ภเณ, อิเม สทฺทํ น กโรนฺตี’’ติ อาหฯ ญาตเก อทิสฺวา เทวาติฯ อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิฯ โส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา – ‘‘ญาตกา เม อาคตา’’ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา มธุรสฺสเรน มณิวํสํ ธมมาโน วิย วิรวิฯ สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลฬิํสุฯ อสนฺธิมิตฺตา จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานคตสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข สพฺพญฺญุตญฺญาณสิริปตฺตสฺส ภควโต สทฺโท อโหสี’’ติ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีติํ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ