อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา

[365] ทุติยปุจฺฉายํ อินฺทฺริยสํวรายาติ อินฺทฺริยานํ ปิธานาย, คุตฺตทฺวารตาย สํวุตทฺวารตายาติ อตฺโถฯ วิสฺสชฺชเน ปนสฺส จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํ วุตฺเตติ เหฏฺฐา โสมนสฺสาทิปญฺหาวิสฺสชฺชนานํ สุตตฺตา อิมินาปิ เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ สญฺชาตปฏิภาโน ภควตา เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ, เอตํ อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเตติ อาทิกํ วจนํ อโวจฯ ภควาปิสฺส โอกาสํ ทตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ กเถตุกาโมปิ หิ โย อตฺถํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อตฺถํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกนฺโต วา น กเถตุกาโม โหติ, น ตสฺส ภควา โอกาสํ กโรติฯ อยํ ปน ยสฺมา กเถตุกาโม เจว, สกฺโกติ จ อตฺถํ สมฺปาเทตุํ เตนสฺส ภควา โอกาสมกาสิฯ

ตตฺถ เอวรูปํ น เสวิตพฺพนฺติ อาทีสุ อยํ สงฺเขโป – ยํ รูปํ ปสฺสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ น เสวิตพฺพํ น ทฏฺฐพฺพํ น โอโลเกตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ยํ ปน ปสฺสโต อสุภสญฺญา วา สณฺฐาติ, ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, อนิจฺจสญฺญาปฏิลาโภ วา โหติ, ตํ เสวิตพฺพํฯ

ยํ จิตฺตกฺขรํ จิตฺตพฺยญฺชนมฺปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป สทฺโท น เสวิตพฺโพฯ ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสิคีตมฺปิ สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺฐาติ, เอวรูโป สทฺโท เสวิตพฺโพฯ

ยํ คนฺธํ ฆายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป คนฺโธ น เสวิตพฺโพฯ ยํ ปน คนฺธํ ฆายโต อสุภสญฺญาทิปฏิลาโภ โหติ, เอวรูโป คนฺโธ เสวิตพฺโพฯ

ยํ รสํ สายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป รโส น เสวิตพฺโพฯ ยํ ปน รสํ สายโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา เจว อุปฺปชฺชติ, สายิตปจฺจยา จ กายพลํ นิสฺสาย อริยภูมิํ โอกฺกมิตุํ สกฺโกติ, มหาสีวตฺเถรภาคิเนยฺยสีวสามเณรสฺส วิย ปริภุญฺชนฺตสฺเสว กิเลสกฺขโย วา โหติ, เอวรูโป รโส เสวิตพฺโพฯ

ยํ โผฏฺฐพฺพํ ผุสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูปํ โผฏฺฐพฺพํ น เสวิตพฺพํฯ ยํ ปน ผุสโต สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ วิย อาสวกฺขโย เจว, วีริยญฺจ สุปคฺคหิตํ, ปจฺฉิมา จ ชนตา ทิฏฺฐานุคติํ อาปาทเนน อนุคฺคหิตา โหติ, เอวรูปํ โผฏฺฐพฺพํ เสวิตพฺพํฯ สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ติํส วสฺสานิ มญฺเจ ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสิฯ ตถา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรฯ มหากสฺสปตฺเถโร วีสวสฺสสตํ มญฺเจ ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสิฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ปญฺญาส วสฺสานิฯ ภทฺทิยตฺเถโร ติํส วสฺสานิฯ

โสณตฺเถโร อฏฺฐารส วสฺสานิฯ รฏฺฐปาลตฺเถโร ทฺวาทสฯ อานนฺทตฺเถโร ปนฺนรสฯ ราหุลตฺเถโร ทฺวาทสฯ พากุลตฺเถโร อสีติ วสฺสานิฯ นาฬกตฺเถโร ยาวปรินิพฺพานา มญฺเจ ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสีติฯ

เย มโนวิญฺเญยฺเย ธมฺเม สมนฺนาหรนฺตสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ‘‘อโห, วต ยํ ปเรสํ ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ มมสฺสา’’ติอาทินา นเยน วา อภิชฺฌาทีนิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ เอวรูปา ธมฺมา น เสวิตพฺพาฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตู’’ติ เอวํ เมตฺตาทิวเสน, เย วา ปน ติณฺณํ เถรานํ ธมฺมา, เอวรูปา เสวิตพฺพาฯ ตโย กิร เถรา วสฺสูปนายิกทิวเส กามวิตกฺกาทโย อกุสลวิตกฺกา น วิตกฺเกตพฺพาติ กติกํ อกํสุฯ อถ ปวารณทิวเส สงฺฆตฺเถโร สงฺฆนวกํ ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, อิมสฺมิํ เตมาเส กิตฺตเก ฐาเน จิตฺตสฺส ธาวิตุํ ทินฺน’’นฺติ? น, ภนฺเต, ปริเวณปริจฺเฉทโต พหิ ธาวิตุํ อทาสินฺติฯ ทุติยํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตว อาวุโส’’ติ? นิวาสเคหโต, ภนฺเต, พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติฯ อถ ทฺเวปิ เถรํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘ตุมฺหากํ ปน, ภนฺเต’’ติ? นิยกชฺฌตฺตขนฺธปญฺจกโต, อาวุโส, พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติฯ ตุมฺเหหิ, ภนฺเต, ทุกฺกรํ กตนฺติฯ เอวรูโป มโนวิญฺเญยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพฯ

[366] เอกนฺตวาทาติ เอโกเยว อนฺโต วาทสฺส เอเตสํ, น ทฺเวธา คตวาทาติ เอกนฺตวาทา, เอกญฺเญว วทนฺตีติ ปุจฺฉติฯ เอกนฺตสีลาติ เอกาจาราฯ เอกนฺตฉนฺทาติ เอกลทฺธิกาฯ เอกนฺตอชฺโฌสานาติ เอกนฺตปริโยสานาฯ

อเนกธาตุ นานาธาตุ โข, เทวานมินฺท, โลโกติ เทวานมินฺท, อยํ โลโก อเนกชฺฌาสโย นานชฺฌาสโยฯ เอกสฺมิํ คนฺตุกาเม เอโก ฐาตุกาโม โหติฯ เอกสฺมิํ ฐาตุกาเม เอโก สยิตุกาโม โหติฯ ทฺเว สตฺตา เอกชฺฌาสยา นาม ทุลฺลภาฯ ตสฺมิํ อเนกธาตุนานาธาตุสฺมิํ โลเก ยํ ยเทว ธาตุํ ยํ ยเทว อชฺฌาสยํ สตฺตา อภินิวิสนฺติ คณฺหนฺติ, ตํ ตเทวฯ ถามสา ปรามาสาติ ถาเมน จ ปรามาเสน จฯ อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สุฏฺฐุ คณฺหิตฺวา โวหรนฺติ, กเถนฺติ ทีเปนฺติ กิตฺเตนฺติฯ อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิทํ อมฺหากเมว วจนํ สจฺจํ, อญฺเญสํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ นิรตฺถกนฺติฯ

อจฺจนฺตนิฏฺฐาติ อนฺโต วุจฺจติ วินาโส, อนฺตํ อตีตา นิฏฺฐา เอเตสนฺติ อจฺจนฺตนิฏฺฐาฯ ยา เอเตสํ นิฏฺฐา, โย ปรมสฺสาโส นิพฺพานํ, ตํ สพฺเพสํ วินาสาติกฺกนฺตํ นิจฺจนฺติ วุจฺจติฯ โยคกฺเขโมติ นิพฺพานสฺเสว นามํ, อจฺจนฺโต โยคกฺเขโม เอเตสนฺติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ อริยมคฺคํ จรนฺตีติ พฺรหฺมจารีฯ อจฺจนฺตตฺถาย พฺรหฺมจารี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีฯ ปริโยสานนฺติปิ นิพฺพานสฺส นามํฯ อจฺจนฺตํ ปริโยสานํ เอเตสนฺติ อจฺจนฺตปริโยสานาฯ

ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขโยติ มคฺโคปิ นิพฺพานมฺปิฯ มคฺโค ตณฺหํ สงฺขิณาติ วินาเสตีติ ตณฺหาสงฺขโยฯ นิพฺพานํ ยสฺมา ตํ อาคมฺม ตณฺหา สงฺขิยติ วินสฺสติ, ตสฺมา ตณฺหาสงฺขโยฯ ตณฺหาสงฺขเยน มคฺเคน วิมุตฺตา, ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน วิมุตฺตา อธิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาฯ

เอตฺตาวตา จ ภควตา จุทฺทสปิ มหาปญฺหา พฺยากตา โหนฺติฯ จุทฺทส มหาปญฺหา นาม อิสฺสามจฺฉริยํ เอโก ปญฺโห, ปิยาปฺปิยํ เอโก, ฉนฺโท เอโก, วิตกฺโก เอโก, ปปญฺโจ เอโก, โสมนสฺสํ เอโก, โทมนสฺสํ เอโก, อุเปกฺขา เอโก, กายสมาจาโร เอโก, วจีสมาจาโร เอโก, ปริเยสนา เอโก, อินฺทฺริยสํวโร เอโก, อเนกธาตุ เอโก, อจฺจนฺตนิฏฺฐา เอโกติฯ

[367] เอชาติ จลนฏฺเฐน ตณฺหา วุจฺจติฯ สา ปีฬนฏฺเฐน โรโค, อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑ, อนุปฺปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺลํฯ ตสฺมา อยํ ปุริโสติ ยสฺมา เอชา อตฺตนา กตกมฺมานุรูเปน ปุริสํ ตตฺถ ตตฺถ อภินิพฺพตฺตตฺถาย กฑฺฒติ, ตสฺมา อยํ ปุริโส เตสํ เตสํ ภวานํ วเสน อุจฺจาวจํ อาปชฺชติฯ พฺรหฺมโลเก อุจฺโจ โหติ, เทวโลเก อวโจฯ เทวโลเก อุจฺโจ, มนุสฺสโลเก อวโจฯ มนุสฺสโลเก อุจฺโจ, อปาเย อวโจฯ เยสาหํ, ภนฺเตติ เยสํ อหํ ภนฺเตฯ สนฺธิวเสน ปเนตฺถ ‘‘เยสาห’’นฺติ โหติฯ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตนฺติ ยถา มยา สุโต เจว อุคฺคหิโต จ, เอวํฯ ธมฺมํ เทเสมีติ สตฺตวตปทํ ธมฺมํ เทเสมิฯ

น จาหํ เตสนฺติ อหํ ปน เตสํ สาวโก น สมฺปชฺชามิฯ อหํ โข ปน, ภนฺเตติอาทินา อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติฯ

โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา

[368] เวทปฏิลาภนฺติ ตุฏฺฐิปฏิลาภํฯ เทวาสุรสงฺคาโมติ เทวานญฺจ อสุรานญฺจ สงฺคาโมฯ สมุปพฺยูฬฺโหติ สมาปนฺโน นลาเฏน นลาฏํ ปหรณาการปฺปตฺโต วิยฯ เอเตสํ กิร กทาจิ มหาสมุทฺทปิฏฺเฐ สงฺคาโม โหติ ตตฺถ ปน เฉทนวิชฺฌนาทีหิ อญฺญมญฺญํ ฆาโต นาม นตฺถิ, ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย ชยปราชยมตฺตเมว โหติฯ กทาจิ เทวา ชินนฺติ, กทาจิ อสุราฯ ตตฺถ ยสฺมิํ สงฺคาเม เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินิํสุ, ตํ สนฺธาย ตสฺมิํ โข ปน ภนฺเตติอาทิมาหฯ อุภยเมตนฺติ อุภยํ เอตํฯ ทุวิธมฺปิ โอชํ เอตฺถ เทวโลเก เทวาเยว ปริภุญฺชิสฺสนฺตีติ เอวมสฺส อาวชฺชนฺตสฺส พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ สทณฺฑาวจโรติ สทณฺฑาวจรโก, ทณฺฑคฺคหเณน สตฺถคฺคหเณน สทฺธิํ อโหสิ, น นิกฺขิตฺตทณฺฑสตฺโถติ ทสฺเสติฯ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตเนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายาติ สพฺพํ มหาโควินฺทสุตฺเต วุตฺตเมวฯ

[369] ปเวเทสีติ กเถสิ ทีเปสิฯ อิเธวาติ อิมสฺมิญฺเญว โอกาเสฯ เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวสฺส เม สโตฯ ปุนรายุ จ เม ลทฺโธติ ปุน อญฺเญน กมฺมวิปาเกน เม ชีวิตํ ลทฺธนฺติ, อิมินา อตฺตโน จุตภาวํ เจว อุปปนฺนภาวญฺจ อาวิกโรติฯ

ทิวิยา กายาติ ทิพฺพา อตฺตภาวาฯ อายุํ หิตฺวา อมานุสนฺติ ทิพฺพํ อายุํ ชหิตฺวาฯ อมูฬฺโห คพฺภเมสฺสามีติ นิยตคติกตฺตา อมูฬฺโห หุตฺวาฯ ยตฺถ เม รมตี มโนติ ยตฺถ เม มโน รมิสฺสติ, ตตฺเถว ขตฺติยกุลาทีสุ คพฺภํ อุปคจฺฉิสฺสามีติ สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มานุเส จาติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ

ญาเยน วิหริสฺสามีติ มนุสฺเสสุ อุปปนฺโนปิ มาตรํ ชีวิตา โวโรปนาทีนํ อภพฺพตฺตา ญาเยน การเณน สเมน วิหริสฺสามีติ อตฺโถฯ