เมนู

ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา

[364] ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปฏิปนฺโน ปน, มาริสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาติโมกฺขสํวรายาติ อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรายฯ กายสมาจารมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพกายสมาจาราทิวเสน ปาติโมกฺขสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สีลกถา จ นาเมสา กมฺมปถวเสน วา ปณฺณตฺติวเสน วา กเถตพฺพา โหติฯ

ตตฺถ กมฺมปถวเสน กเถนฺเตน อเสวิตพฺพกายสมาจาโร ตาว ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิ กเถตพฺโพฯ ปณฺณตฺติวเสน กเถนฺเตน กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกมวเสน กเถตพฺโพฯ เสวิตพฺพกายสมาจาโร ปาณาติปาตาทิเวรมณีหิ เจว กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพฯ อเสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริเตน เจว วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพฯ เสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิเวรมณีหิ เจว วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพฯ

ปริเยสนา ปน กายวาจาหิ ปริเยสนาเยวฯ สา กายวจีสมาจารคหเณน คหิตาปิ สมานา ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลํ นาม เอตสฺมิญฺเญว ทฺวารทฺวเย อุปฺปชฺชติ, น อากาเส, ตสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลทสฺสนตฺถํ วิสุํ วุตฺตาฯ ตตฺถ นเสวิตพฺพปริเยสนา อนริยปริเยสนาย กเถตพฺพาฯ เสวิตพฺพปริเยสนา อริยปริเยสนายฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนา อนริยา จ ปริเยสนา, อริยา จ ปริเยสนาฯ กตมา จ, ภิกฺขเว, อนริยา ปริเยสนา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, โสกธมฺโม, สํกิเลสธมฺโม สมาโน สํกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, ชาติธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว , ชาติธมฺมํ, ทาสิทาสํ ชาติธมฺมํ อเชฬกํ ชาติธมฺมํ, กุกฺกุฏสูกรํ ชาติธมฺมํ, หตฺถิควาสฺสวฬวํ ชาติธมฺมํ, ชาตรูปรชตํ ชาติธมฺมํฯ

ชาติธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโย, เอตฺถายํ คถิโต มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, ชราธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว, ชราธมฺมํ…เป.… ชราธมฺมํเยว ปริเยสติฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, พฺยาธิธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว, พฺยาธิธมฺมํ, ทาสิทาสํ พฺยาธิธมฺมํ, อเชฬกํ, กุกฺกุฏสูกรํ, หตฺถิควาสฺสวฬวํ พฺยาธิธมฺมํฯ พฺยาธิธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโย, เอตฺถายํ คถิโต มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา พฺยาธิธมฺโม สมาโน พฺยาธิธมฺมํเยว ปริเยสติฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, มรณธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ, ภิกฺขเว, มรณธมฺมํ…เป.… มรณธมฺมํเยว ปริเยสติฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, โสกธมฺมํ วเทถ? ปุตฺตภริยํ…เป.… โสกธมฺมํเยว ปริเยสติฯ

กิญฺจ, ภิกฺขเว, สํกิเลสธมฺมํ วเทถ…เป.… ชาตรูปรชตํ สํกิเลสธมฺมํฯ สํกิเลสธมฺมา , เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโย, เอตฺถายํ คถิโต มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา สํกิเลสธมฺโม สมาโน สํกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติฯ อยํ, ภิกฺขเว, อนริยา ปริเยสนาติ (ม. นิ. 1.274)ฯ

อปิจ กุหนาทิวเสน ปญฺจวิธา, อโคจรวเสน ฉพฺพิธา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธา, เอวํ ปวตฺตา สพฺพาปิ อเนสนา อนริยปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อริยา ปริเยสนา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อชาตํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิ, มรณ, โสก, สํกิเลสธมฺโม สมาโน สํกิเลสธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อสํกิลิฏฺฐํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ ปริเยสติฯ อยํ อริยา ปริเยสนาติ (ม. นิ. 1.275)ฯ

อปิจ ปญฺจ กุหนาทีนิ ฉ อโคจเร เอกวีสติวิธญฺจ อเนสนํ วชฺเชตฺวา ภิกฺขาจริยาย ธมฺเมน สเมน ปริเยสนาปิ อริยปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ โย โย ‘‘น เสวิตพฺโพ’’ติ วุตฺโต, โส โส ปุพฺพภาเค ปาณาติปาตาทีนํ สมฺภารปริเยสนาปโยคกรณคมนกาลโต ปฏฺฐาย น เสวิตพฺโพวฯ อิตโร อาทิโต ปฏฺฐาย เสวิตพฺโพ, อสกฺโกนฺเตน จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตพฺพํฯ อปิจ สงฺฆเภทาทีนํ อตฺถาย ปรกฺกมนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ, ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ติณฺณํ รตนานํ อุปฏฺฐานคมนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย กายสมาจาโร เสวิตพฺโพฯ ธนุคฺคหเปสนาทิวเสน วาจํ ภินฺทนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ, ติณฺณํ รตนานํ คุณกิตฺตนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพฯ อนริยปริเยสนํ ปริเยสนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย ปริเยสนา น เสวิตพฺพา, อริยปริเยสนเมว ปริเยสนฺตานํ ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย ปริเยสนา เสวิตพฺพาฯ

เอวํ ปฏิปนฺโน โขติ เอวํ อเสวิตพฺพํ กายวจีสมาจารํ ปริเยสนญฺจ ปหาย เสวิตพฺพานํ ปาริปูริยา ปฏิปนฺโน, เทวานมินฺท, ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวราย อุตฺตมเชฏฺฐกสีลสํวรตฺถาย ปฏิปนฺโน นาม โหตีติ ภควา ขีณาสวสฺส อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทํ กเถสิฯ

อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา

[365] ทุติยปุจฺฉายํ อินฺทฺริยสํวรายาติ อินฺทฺริยานํ ปิธานาย, คุตฺตทฺวารตาย สํวุตทฺวารตายาติ อตฺโถฯ วิสฺสชฺชเน ปนสฺส จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปมฺปีติอาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํ วุตฺเตติ เหฏฺฐา โสมนสฺสาทิปญฺหาวิสฺสชฺชนานํ สุตตฺตา อิมินาปิ เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ สญฺชาตปฏิภาโน ภควตา เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ, เอตํ อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเตติ อาทิกํ วจนํ อโวจฯ ภควาปิสฺส โอกาสํ ทตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ กเถตุกาโมปิ หิ โย อตฺถํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อตฺถํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกนฺโต วา น กเถตุกาโม โหติ, น ตสฺส ภควา โอกาสํ กโรติฯ อยํ ปน ยสฺมา กเถตุกาโม เจว, สกฺโกติ จ อตฺถํ สมฺปาเทตุํ เตนสฺส ภควา โอกาสมกาสิฯ

ตตฺถ เอวรูปํ น เสวิตพฺพนฺติ อาทีสุ อยํ สงฺเขโป – ยํ รูปํ ปสฺสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ น เสวิตพฺพํ น ทฏฺฐพฺพํ น โอโลเกตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ยํ ปน ปสฺสโต อสุภสญฺญา วา สณฺฐาติ, ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, อนิจฺจสญฺญาปฏิลาโภ วา โหติ, ตํ เสวิตพฺพํฯ

ยํ จิตฺตกฺขรํ จิตฺตพฺยญฺชนมฺปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป สทฺโท น เสวิตพฺโพฯ ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสิคีตมฺปิ สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺฐาติ, เอวรูโป สทฺโท เสวิตพฺโพฯ

ยํ คนฺธํ ฆายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป คนฺโธ น เสวิตพฺโพฯ ยํ ปน คนฺธํ ฆายโต อสุภสญฺญาทิปฏิลาโภ โหติ, เอวรูโป คนฺโธ เสวิตพฺโพฯ

ยํ รสํ สายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป รโส น เสวิตพฺโพฯ ยํ ปน รสํ สายโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺญา เจว อุปฺปชฺชติ, สายิตปจฺจยา จ กายพลํ นิสฺสาย อริยภูมิํ โอกฺกมิตุํ สกฺโกติ, มหาสีวตฺเถรภาคิเนยฺยสีวสามเณรสฺส วิย ปริภุญฺชนฺตสฺเสว กิเลสกฺขโย วา โหติ, เอวรูโป รโส เสวิตพฺโพฯ

ยํ โผฏฺฐพฺพํ ผุสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูปํ โผฏฺฐพฺพํ น เสวิตพฺพํฯ ยํ ปน ผุสโต สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ วิย อาสวกฺขโย เจว, วีริยญฺจ สุปคฺคหิตํ, ปจฺฉิมา จ ชนตา ทิฏฺฐานุคติํ อาปาทเนน อนุคฺคหิตา โหติ, เอวรูปํ โผฏฺฐพฺพํ เสวิตพฺพํฯ สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ติํส วสฺสานิ มญฺเจ ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสิฯ ตถา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรฯ มหากสฺสปตฺเถโร วีสวสฺสสตํ มญฺเจ ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสิฯ อนุรุทฺธตฺเถโร ปญฺญาส วสฺสานิฯ ภทฺทิยตฺเถโร ติํส วสฺสานิฯ