‘‘ตว สามิกํ วเทหี’’ติ ตสฺสา หตฺเถ ปิตา ปุปฺผทามํ อทาสิ ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตสฺสูปริ ขิปาหี’’ติฯ สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺพสนฺนิวาเสน สญฺชาตสิเนหา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ ตสฺสูปริ ทามํ ขิปิฯ โส ตํ พาหาย คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, ตสฺมิํ ขเณ อสุรา สญฺชานิํสุฯ เต ‘‘คณฺหถ, คณฺหถ, ชรสกฺกํ, เวริโก อมฺหากํ, น มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ เวปจิตฺติ ปุจฺฉิ ‘‘เกนาหฏา’’ติ? ‘‘ชรสกฺเกน มหาราชา’’ติฯ ‘‘อวเสเสสุ อยเมว เสฏฺโฐ, อเปถา’’ติ อาหฯ สกฺโก นํ เนตฺวา อฑฺฒติยโกฏินาฏกานํ เชฏฺฐิกฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา สกฺกํ วรํ ยาจิ – ‘‘มหาราช, มยฺหํ อิมสฺมิํ เทวโลเก มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา นตฺถิ, ยตฺถ ยตฺถ คจฺฉสิ, ตตฺถ ตตฺถ มํ คเหตฺวาว คจฺฉ มหาราชา’’ติฯ สกฺโก ‘‘สาธู’’ติ ปฏิญฺญํ อทาสิฯ

เอวํ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺฐาย วิสุทฺธภาวมสฺส สมฺปสฺสนฺโต ภควา ‘‘ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโข’’ติ อาหฯ อตฺถสญฺหิตนฺติ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํฯ

ปญฺหเวยฺยากรณวณฺณนา

[357] กิํ สํโยชนาติ กิํ พนฺธนา, เกน พนฺธเนน พทฺธา หุตฺวาฯ ปุถุกายาติ พหุชนาฯ อเวราติ อปฺปฏิฆาฯ อทณฺฑาติ อาวุธทณฺฑธนทณฺฑวินิมุตฺตาฯ อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกาฯ อพฺยาปชฺชาติ วิคตโทมนสฺสาฯ วิหเรมุ อเวริโนติ อโห วต เกนจิ สทฺธิํ อเวริโน วิหเรยฺยาม, กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา อจฺฉราย คหิตกํ ชงฺฆสหสฺเสน สทฺธิํ ปริภุญฺเชยฺยามาติ ทานํ ทตฺวา ปูชํ กตฺวา จ ปตฺถยนฺติฯ อิติ จ เนสํ โหตีติ เอวญฺจ เนสํ อยํ ปตฺถนา โหติฯ อถ จ ปนาติ เอวํ ปตฺถนาย สติปิฯ

อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ, อิสฺสา จ มจฺฉริยญฺจ สํโยชนํ เอเตสนฺติ อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ อภิธมฺเม วุตฺตาเนวฯ

อาวาสมจฺฉริเยน ปเนตฺถ ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติฯ กุลมจฺฉริเยน ตสฺมิํ กุเล อญฺเญสํ ทานาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา’’ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ ลาภมจฺฉริเยน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉริเยน ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ วณฺเณติ, น ปเรสํ วณฺณํ, ‘‘กิํ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติญฺจ กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติฯ

อปิจ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติฯ กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติฯ ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติฯ วณฺณมจฺฉริเยน ภเว นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติฯ ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติฯ อิทํ ปน อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนํ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียติฯ ยาว ตํ นปฺปหียติ, ตาว เทวมนุสฺสา อเวรตาทีนิ ปตฺถยนฺตาปิ เวราทีหิ น ปริมุจฺจนฺติเยวฯ

ติณฺณา เมตฺถ กงฺขาติ เอตสฺมิํ ปญฺเห มยา ตุมฺหากํ วจนํ สุตฺวา กงฺขา ติณฺณาติ วทติ, น มคฺควเสน ติณฺณกงฺขตํ ทีเปติฯ วิคตา กถํกถาติ อิทํ กถํ, อิทํ กถนฺติ อยมฺปิ กถํกถา วิคตาฯ

[358] นิทานาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ ปิยาปฺปิยนิทานนฺติ ปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ มจฺฉริยํ, อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานา อิสฺสาฯ อุภยํ วา อุภยนิทานํฯ ปพฺพชิตสฺส หิ สทฺธิวิหาริกาทโย, คหฏฺฐสฺส ปุตฺตาทโย หตฺถิอสฺสาทโย วา สตฺตา ปิยา โหนฺติ เกฬายิตา มมายิตา, มุหุตฺตมฺปิ เต อปสฺสนฺโต อธิวาเสตุํ น สกฺโกติฯ โส อญฺญํ ตาทิสํ ปิยสตฺตํ ลภนฺตํ ทิสฺวา อิสฺสํ กโรติฯ ‘‘อิมินา อมฺหากํ กิญฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, มุหุตฺตํ ตาว นํ เทถา’’ติ ตเมว อญฺเญหิ ยาจิโต ‘‘น สกฺกา ทาตุํ, กิลมิสฺสติ วา อุกฺกณฺฐิสฺสติ วา’’ติอาทีนิ วตฺวา มจฺฉริยํ กโรติฯ เอวํ ตาว อุภยมฺปิ ปิยสตฺตนิทานํ โหติฯ

ภิกฺขุสฺส ปน ปตฺตจีวรปริกฺขารชาตํ, คหฏฺฐสฺส วา อลงฺการาทิอุปกรณํ ปิยํ โหติ มนาปํ, โส อญฺญสฺส ตาทิสํ อุปฺปชฺชมานํ ทิสฺวา ‘‘อโห วตสฺส เอวรูปํ น ภเวยฺยา’’ติ อิสฺสํ กโรติ, ยาจิโต วาปิ ‘‘มยมฺเปตํ มมายนฺตา น ปริภุญฺชาม, น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ มจฺฉริยํ กโรติฯ เอวํ อุภยมฺปิ ปิยสงฺขารนิทานํ โหติฯ อปฺปิเย ปน เต วุตฺตปฺปกาเร สตฺเต จ สงฺขาเร จ ลภิตฺวา สเจปิสฺส เต อมนาปา โหนฺติ, ตถาปิ กิเลสานํ วิปรีตวุตฺติตาย ‘‘ฐเปตฺวา มํ โก อญฺโญ เอวรูปสฺส ลาภี’’ติ อิสฺสํ วา กโรติ, ยาจิโต ตาวกาลิกมฺปิ อททมาโน มจฺฉริยํ วา กโรติฯ เอวํ อุภยมฺปิ อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ โหติฯ

ฉนฺทนิทานนฺติ เอตฺถ ปริเยสนฉนฺโท, ปฏิลาภฉนฺโท, ปริโภคฉนฺโท, สนฺนิธิฉนฺโท, วิสฺสชฺชนฉนฺโทติ ปญฺจวิโธ ฉนฺโทฯ

กตโม ปริเยสนฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปริเยสติ, สทฺทํฯ คนฺธํฯ รสํฯ โผฏฺฐพฺพํ ปริเยสติ, ธนํ ปริเยสติฯ อยํ ปริเยสนฉนฺโทฯ

กตโม ปฏิลาภฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปฏิลภติ, สทฺทํฯ คนฺธํฯ รสํฯ โผฏฺฐพฺพํ ปฏิลภติ, ธนํ ปฏิลภติฯ อยํ ปฏิลาภฉนฺโทฯ

กตโม ปริโภคฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปริภุญฺชติ, สทฺทํฯ คนฺธํฯ รสํฯ โผฏฺฐพฺพํ ปริภุญฺชติ, ธนํ ปริภุญฺชติฯ อยํ ปริโภคฉนฺโทฯ

กตโม สนฺนิธิฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติฯ อยํ สนฺนิธิฉนฺโทฯ

กตโม วิสฺสชฺชนฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต ธนํ วิสฺสชฺเชติ, หตฺถาโรหานํ, อสฺสาโรหานํ, รถิกานํ, ธนุคฺคหานํ – ‘‘อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ มมายิสฺสนฺติ สมฺปริวารยิสฺสนฺตี’’ติฯ อยํ วิสฺสชฺชนฉนฺโทฯ อิเม ปญฺจ ฉนฺทาฯ อิธ ตณฺหามตฺตเมว, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ

วิตกฺกนิทาโนติ เอตฺถ ‘‘ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย’’ติ (ที. นิ. 2.110) เอวํ วุตฺโต วินิจฺฉยวิตกฺโก วิตกฺโก นามฯ

วินิจฺฉโยติ ทฺเว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จฯ อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ ตณฺหาวินิจฺฉโย นามฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย นามาติ เอวํ วุตฺตตณฺหาวินิจฺฉยวเสน หิ อิฏฺฐานิฏฺฐปิยาปฺปิยววตฺถานํ น โหติฯ ตเทว หิ เอกจฺจสฺส อิฏฺฐํ โหติ, เอกจฺจสฺส อนิฏฺฐํ ปจฺจนฺตราชมชฺฌิมเทสราชูนํ คณฺฑุปฺปาทมิคมํสาทีสุ วิยฯ ตสฺมิํ ปน ตณฺหาวินิจฺฉยวินิจฺฉิเต ปฏิลทฺธวตฺถุสฺมิํ ‘‘เอตฺตกํ รูปสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทสฺส, เอตฺตกํ คนฺธสฺส, เอตฺตกํ รสสฺส, เอตฺตกํ โผฏฺฐพฺพสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามิ, เอตฺตกํ ปรสฺส ทสฺสามี’’ติ ววตฺถานํ วิตกฺกวินิจฺฉเยน โหติฯ เตนาห ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติฯ

ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิทาโนติ ตโย ปปญฺจา ตณฺหาปปญฺโจ, มานปปญฺโจ, ทิฏฺฐิปปญฺโจติฯ ตตฺถ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตํ ตณฺหาปปญฺโจ นามฯ นววิโธ มาโน มานปปญฺโจ นามฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิปปญฺโจ นามฯ เตสุ อิธ ตณฺหาปปญฺโจ อธิปฺเปโตฯ เกนฏฺเฐน ปปญฺโจ? มตฺตปมตฺตาการปาปนฏฺเฐน ปปญฺโจฯ ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา ปปญฺจสญฺญาฯ สงฺขา วุจฺจติ โกฏฺฐาโส ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ วิยฯ อิติ ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิทาโนติ ปปญฺจสญฺญาโกฏฺฐาสนิทาโน วิตกฺโกติ อตฺโถฯ

ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินินฺติ เอติสฺสา ปปญฺจสญฺญาสงฺขาย ขยา นิโรโธ วูปสโม, ตสฺส สารุปฺปญฺเจว ตตฺถ คามินิํ จาติ สห วิปสฺสนาย มคฺคํ ปุจฺฉติฯ

เวทนากมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[359] อถสฺส ภควา โสมนสฺสํปาหนฺติ ติสฺโส เวทนา อารภิฯ กิํ ปน ภควตา ปุจฺฉิตํ กถิตํ, อปุจฺฉิตํ, สานุสนฺธิกํ, อนนุสนฺธิกนฺติ? ปุจฺฉิตเมว กถิตํ, โน อปุจฺฉิตํ, สานุสนฺธิกเมว, โน อนนุสนฺธิกํฯ เทวตานญฺหิ รูปโต อรูปํ ปากฏตรํ, อรูเปปิ เวทนา ปากฏตราฯ กสฺมา? เทวตานญฺหิ กรชกายํ สุขุมํ, กมฺมชํ พลวํ, กรชกายสฺส สุขุมตฺตา, กมฺมชสฺส พลวตฺตา เอกาหารมฺปิ อติกฺกมิตฺวา น ติฏฺฐนฺติ, อุณฺหปาสาเณ ฐปิตสปฺปิปิณฺฑิ วิย วิลียนฺตีติ สพฺพํ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา ภควา สกฺกสฺส ติสฺโส เวทนา อารภิฯ ทุวิธญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ – รูปกมฺมฏฺฐานํ, อรูปกมฺมฏฺฐานญฺจฯ รูปปริคฺคโห, อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจติฯ ตตฺถ ภควา ยสฺส รูปํ ปากฏํ, ตสฺส สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน วา จตุธาตุววตฺถานํ วิตฺถาเรนฺโต รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถติฯ ยสฺส อรูปํ ปากฏํ, ตสฺส อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถติฯ กเถนฺโต จ ตสฺส วตฺถุภูตํ รูปกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวาว กเถติ, เทวานํ ปน อรูปกมฺมฏฺฐานํ ปากฏนฺติ อรูปกมฺมฏฺฐานวเสน เวทนา อารภิฯ

ติวิโธ หิ อรูปกมฺมฏฺฐาเน อภินิเวโส – ผสฺสวเสน, เวทนาวเสน, จิตฺตวเสนาติฯ กถํ? เอกจฺจสฺส หิ สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺฐาเน ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ ปฐมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส ปากโฏ โหติฯ เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติฯ เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ตํ วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติฯ

ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธิํ ตเทว อารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ น เกวลํ เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธิํ ตเทว อารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ ยสฺส วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ, โสปิ น เกวลํ วิญฺญาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธิํ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ

โส ‘‘อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กิํ นิสฺสิตา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘วตฺถุนิสฺสิตา’’ติ ปชานาติฯ