เมนู

8. สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[344] เอวํ เม สุตนฺติ สกฺกปญฺหสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโมติ โส กิร คาโม อมฺพสณฺฑานํ อวิทูเร นิวิฏฺโฐ, ตสฺมา ‘‘อมฺพสณฺฑา’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ เวทิยเก ปพฺพเตติ โส กิร ปพฺพโต ปพฺพตปาเท ชาเตน มณิเวทิกาสทิเสน นีลวนสณฺเฑน สมนฺตา ปริกฺขิตฺโต, ตสฺมา ‘เวทิยกปพฺพโต’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คโตฯ อินฺทสาลคุหายนฺติ ปุพฺเพปิ สา ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตเร คุหา, อินฺทสาลรุกฺโข จสฺสา ทฺวาเร, ตสฺมา ‘อินฺทสาลคุหา’ติ สงฺขฺยํ คตาฯ อถ นํ กุฏฺเฏหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารวาตปานานิ โยเชตฺวา สุปรินิฏฺฐิตสุธากมฺมมาลากมฺมลตากมฺมวิจิตฺตํ เลณํ กตฺวา ภควโต อทํสุฯ ปุริมโวหารวเสน ปน ‘‘อินฺทสาลคุหา’’ ตฺเวว นํ สญฺชานนฺติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘อินฺทสาลคุหาย’นฺติฯ

อุสฺสุกฺกํ อุทปาทีติ ธมฺมิโก อุสฺสาโห อุปฺปชฺชิฯ นนุ จ เอส อภิณฺหทสฺสาวี ภควโต, น โส เทวตาสนฺนิปาโต นาม อตฺถิ, ยตฺถายํ น อาคตปุพฺโพ, สกฺเกน สทิโส อปฺปมาทวิหารี เทวปุตฺโต นาม นตฺถิฯ อถ กสฺมา พุทฺธทสฺสนํ อนาคตปุพฺพสฺส วิย อสฺส อุสฺสาโห อุทปาทีติ? มรณภเยน สนฺตชฺชิตตฺตาฯ ตสฺมิํ กิรสฺส สมเย อายุ ปริกฺขีโณ, โส ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ‘‘ปริกฺขีโณ ทานิ เม อายู’’ติ อญฺญาสิฯ เยสญฺจ เทวปุตฺตานํ มรณนิมิตฺตานิ อาวิ ภวนฺติ, เตสุ เย ปริตฺตเกน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺตา, เต ‘‘กุหิํ นุ โข อิทานิ นิพฺพตฺติสฺสามา’’ติ ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติฯ เย กตภีรุตฺตานา พหุํ ปุญฺญํ กตฺวา นิพฺพตฺตา, เต อตฺตนา ทินฺนทานํ รกฺขิตสีลํ ภาวิตภาวนญฺจ อาคมฺม ‘‘อุปริเทวโลเก สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามา’’ติ น ภายนฺติฯ

สกฺโก ปน เทวราชา ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ, โยชนสหสฺสุพฺเพธํ เวชยนฺตํ, ติโยชนสติกํ สุธมฺมเทวสภํ, โยชนสตุพฺเพธํ ปาริจฺฉตฺตกํ, สฏฺฐิโยชนิกํ ปณฺฑุกมฺพลสิลํ, อฑฺฒติยา นาฏกโกฏิโย ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวปริสํ, นนฺทนวนํ, จิตฺตลตาวนํ , มิสฺสกวนํ, ผารุสกวนนฺติ เอตํ สพฺพสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘นสฺสติ วต โภ เม อยํ สมฺปตฺตี’’ติ ภยาภิภูโต อโหสิฯ

ตโต ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โลกปิตามโห มหาพฺรหฺมา วา, โย เม หทยนิสฺสิตํ โสกสลฺลํ สมุทฺธริตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ถาวรํ กเรยฺยา’’ติ โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิสฺวา ปุน อทฺทส ‘‘มาทิสานํ สตสหสฺสานมฺปิ อุปฺปนฺนํ โสกสลฺลํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุทฺธริตุํ ปฏิพโล’’ติฯ อเถวํ ปริวิตกฺเกนฺตสฺส เตน โข ปน สมเยน สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุสฺสุกฺกํ อุทปาทิ ภควนฺตํ ทสฺสนายฯ

กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตีติ กตรสฺมิํ ชนปเท กตรํ นครํ อุปนิสฺสาย กสฺส ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺโต กสฺส อมตํ ธมฺมํ เทสยมาโน วิหรตีติฯ อทฺทสา โขติ อทฺทกฺขิ ปฏิวิชฺฌิฯ มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, เทวตานํ ปาฏิเยกฺโก โวหาโรฯ นิทฺทุกฺขาติปิ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา ปเนส เทเว อามนฺเตสิ? สหายตฺถายฯ ปุพฺเพ กิเรส ภควติ สฬลฆเร วิหรนฺเต เอกโกว ทสฺสนาย อคมาสิฯ สตฺถา ‘‘อปริปกฺกํ ตาวสฺส ญาณํ, กติปาหํ ปน อติกฺกมิตฺวา มยิ อินฺทสาลคุหายํ วิหรนฺเต ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภยภีโต ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ สทฺธิํ อุปสงฺกมิตฺวา จุทฺทส ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา อุเปกฺขาปญฺหวิสฺสชฺชนาวสาเน อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา โอกาสํ นากาสิฯ โส ‘‘มม ปุพฺเพปิ เอกกสฺส คตตฺตา สตฺถารา โอกาโส น กโต, อทฺธา เม นตฺถิ มคฺคผลสฺส อุปนิสฺสโย, เอกสฺส ปน อุปนิสฺสเย สติ จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย ภควา ธมฺมํ เทเสติเยวฯ อวสฺสํ โข ปน ทฺวีสุ เทวโลเกสุ กสฺสจิ เทวสฺส อุปนิสฺสโย ภวิสฺสติ, ตํ สนฺธาย สตฺถา ธมฺมํ เทเสสฺสติฯ ตํ สุตฺวา อหมฺปิ อตฺตโน โทมนสฺสํ วูปสเมสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สหายตฺถาย อามนฺเตสิฯ

เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โข เทวา ตาวติํสาติ เอวํ โหตุ มหาราช, คจฺฉาม ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท, ภทฺทํ ตว, โย ตฺวํ ‘‘ปพฺพตกีฬํ นทีกีฬํ คจฺฉามา’’ติ อวตฺวา อมฺเห เอวรูเปสุ ฐาเนสุ นิโยเชสีติฯ ปจฺจสฺโสสุนฺติ ตสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ

[345] ปญฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ อามนฺเตสีติ เทเว ตาว อามนฺเตตุ, อิมํ กสฺมา วิสุํ อามนฺเตสิ? โอกาสกรณตฺถํฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา คเหตฺวา ธุเรน ปหรนฺตสฺส วิย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุํ น ยุตฺตํ, อยํ ปน ปญฺจสิโข ทสพลสฺส อุปฏฺฐาโก วลฺลโภ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ สุณาติ, อิมํ ปุรโต เปเสตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา อิมินา กโตกาเส อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ โอกาสกรณตฺถํ อามนฺเตสิฯ

เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โส ‘‘เอวํ มหาราช, โหตุ, ภทฺทํ ตว, โย ตฺวํ มํ ‘เอหิ, มาริส, อุยฺยานกีฬาทีนิ วา นฏสมชฺชาทีนิ วา ทสฺสนาย คจฺฉามา’ติ อวตฺวา ‘พุทฺธํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมํ โสสฺสามา’ติ วทสี’’ติ ทฬฺหตรํ อุปตฺถมฺเภนฺโต เทวานมินฺทสฺส วจนํ ปฏิสฺสุตฺวา อนุจริยํ สหจรณํ เอกโต คมนํ อุปาคมิฯ

ตตฺถ เพลุวปณฺฑุนฺติ เพลุวปกฺกํ วิย ปณฺฑุวณฺณํฯ ตสฺส กิร โสวณฺณมยํ โปกฺขรํ, อินฺทนีลมโย ทณฺโฑ, รชตมยา ตนฺติโย, ปวาฬมยา เวฐกา, วีณาปตฺตกํ คาวุตํ, ตนฺติพนฺธนฏฺฐานํ คาวุตํ, อุปริ ทณฺฑโก คาวุตนฺติ ติคาวุตปฺปมาณา วีณาฯ อิติ โส ตํ วีณํ อาทาย สมปญฺญาสมุจฺฉนา มุจฺเฉตฺวา อคฺคนเขหิ ปหริตฺวา มธุรํ คีตสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา เสสเทเว สกฺกสฺส คมนกาลํ ชานาเปนฺโต เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เอวํ ตสฺส คีตวาทิตสญฺญาย สนฺนิปติเต เทวคเณ อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท…เป.… เวทิยเก ปพฺพเต ปจฺจุฏฺฐาสิฯ

[346] อติริว โอภาสชาโตติ อญฺเญสุ ทิวเสสุ เอกสฺเสว เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา โอภาเสน โอภาสชาโต โหติ, ตํทิวสํ ปน ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตานํ โอภาเสน อติริว โอภาสชาโต เอกปชฺโชโต สหสฺสจนฺทสูริยอุคฺคตกาลสทิโส อโหสิฯ ปริโต คาเมสุ มนุสฺสาติ สมนฺตา คาเมสุ มนุสฺสาฯ ปกติสายมาสกาเลเยว กิร คามมชฺเฌ ทารเกสุ กีฬนฺเตสุ ตตฺถ สกฺโก อคมาสิ, ตสฺมา มนุสฺสา ปสฺสิตฺวา เอวมาหํสุฯ

นนุ จ มชฺฌิมยาเม เทวตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺติ, อยํ กสฺมา ปฐมยามสฺสาปิ ปุริมภาเคเยว อาคโตติ? มรณภเยเนว ตชฺชิตตฺตาฯ กิํสุ นามาติ กิํสุ นาม โภ เอตํ, โก นุ โข อชฺช มเหสกฺโข เทโว วา พฺรหฺมา วา ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ ธมฺมํ โสตุํ อุปสงฺกมนฺโต, กถํสุ นาม โภ ภควา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสฺสติ ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ลาภา อมฺหากํ, เยสํ โน เอวํ เทวตานํ กงฺขาวิโนทโก สตฺถา อวิทูเร วิหาเร วสติ, เย ลภาม ถาลกภิกฺขมฺปิ กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ ทาตุนฺติ สํวิคฺคา โลมหฏฺฐชาตา อุทฺธคฺคโลมา หุตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสฺมิํ ปติฏฺฐเปตฺวา นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ

[347] ทุรุปสงฺกมาติ ทุปยิรุปาสิยาฯ อหํ สราโค สโทโส สโมโห, สตฺถา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห, ตสฺมา ทุปยิรุปาสิยา ตถาคตา มาทิเสนฯ ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายีฯ ตสฺมิญฺเญว ฌาเน รตาติ ฌานรตาฯ ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนาติ ตทนฺตรํ ปฏิสลฺลีนา สมฺปติ ปฏิสลฺลีนา วาฯ ตสฺมา น เกวลํ ฌายี ฌานรตาติ ทุรุปสงฺกมา, อิทานิเมว ปฏิสลฺลีนาติปิ ทุรุปสงฺกมาฯ ปสาเทยฺยาสีติ อาราเธยฺยาสิ, โอกาสํ เม กาเรตฺวา ทเทยฺยาสีติ วทติฯ เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทายาติ นนุ ปุพฺเพว อาทินฺนาติ? อาม , อาทินฺนาฯ มคฺคคมนวเสน ปน อํสกูเฏ ลคฺคิตา, อิทานิ นํ วามหตฺเถ ฐเปตฺวา วาทนสชฺชํ กตฺวา อาทิยิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาทายา’’ติฯ

ปญฺจสิขคีตคาถาวณฺณนา

[348] อสฺสาเวสีติ สาเวสิฯ พุทฺธูปสญฺหิตาติ พุทฺธํ อารพฺภ พุทฺธํ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺตาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท, ติมฺพรุํ สูริยวจฺฉเสติ เอตฺถ สูริยวจฺฉสาติ สูริยสมานสรีราฯ ตสฺสา กิร เทวธีตาย ปาทนฺตโต รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา เกสนฺตํ อาโรหติ, ตสฺมา พาลสูริยมณฺฑลสทิสา ขายติ, อิติ นํ ‘‘สูริยวจฺฉสา’’ติ สญฺชานนฺติฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘ภทฺเท, สูริยวจฺฉเส, ตว ปิตรํ ติมฺพรุํ คนฺธพฺพเทวราชานํ วนฺทามี’’ติฯ