เทวตาสนฺนิปาตวณฺณนา

[333] อถ ภควา โอโลเกนฺโต ปถวีตลโต ยาว จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิปริจฺเฉทา ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา เทวตาสนฺนิปาตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มหา อยํ เทวตาสมาคโม, ภิกฺขู ปน เอวํ มหา เทวตาย สมาคโมติ น ชานนฺติ, หนฺท, เนสํ อาจิกฺขามี’’ติ, เอวํ จินฺเตตฺวา ‘‘อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตตฺถ เอตปรมาติ เอตํ ปรมํ ปมาณํ เอเตสนฺติ เอตปรมาฯ อิทานิ พุทฺธานํ ปน อภาวา ‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, เอตรหี’’ติ ตติโย วาโร น วุตฺโตฯ อาจิกฺขิสฺสามิ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อาห? เทวตานํ จิตฺตกลฺลตาชนนตฺถํฯ เทวตา กิร จินฺเตสุํ – ‘‘ภควา เอวํ มหนฺเต สมาคเม มเหสกฺขานํเยว เทวตานํ นามโคตฺตานิ กเถสฺสติ, อปฺเปสกฺขานํ กิํ กเถสฺสตี’’ติ? อถ ภควา ‘‘อิมา เทวตา กิํ จินฺเตนฺตี’’ติ อาวชฺชนฺโต มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยมํสํ มทฺทนฺโต วิย สภณฺฑํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย จ ตํ ตาสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา – ‘‘ทสสหสฺสจกฺกวาฬโต อาคตาคตานํ อปฺเปสกฺขมเหสกฺขานํ สพฺพาสมฺปิ เทวตานํ นามโคตฺตํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

พุทฺธา นาม มหนฺตา เอเต สตฺตวิเสสา, ยํ สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, น กิญฺจิ กตฺถจิ นีลาทิวเสน วิภตฺตรูปารมฺมเณสุ รูปารมฺมณํ วา เภรีสทฺทาทิวเสน วิภตฺตสทฺทารมฺมณาทีสุ วิสุํ วิสุํ สทฺทาทิอารมฺมณํ วา อตฺถิ, ยํ เอเตสํ ญาณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติฯ ยถาห –

‘‘ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ ปสฺสามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสิ’’นฺติ (อ. นิ. 4.24)ฯ

เอวํ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาโณ ภควา สพฺพาปิ ตา เทวตา ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ ‘‘กมฺมาวรเณน วา สมนฺนาคตา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา สตฺตา อภพฺพา นามฯ เต เอกวิหาเร วสนฺเตปิ พุทฺธา น โอโลเกนฺติฯ วิปรีตา ปน ภพฺพา นาม, เต ทูเร วสนฺเตปิ คนฺตฺวา สงฺคณฺหนฺติฯ ตสฺมา ตสฺมิมฺปิ เทวตาสนฺนิปาเต เย อภพฺพา, เต ปหาย ภพฺเพ ปริคฺคเหสิฯ ปริคฺคเหตฺวา – ‘‘เอตฺตกา เอตฺถ ราคจริตา, เอตฺตกา โทสจริตา, เอตฺตกา โมหจริตา’’ติ จริตวเสน ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิฯ อถ เนสํ สปฺปายํ ธมฺมเทสนํ อุปธารยนฺโต – ‘‘ราคจริตานํ เทวตานํ สมฺมาปริพฺพาชนิยสุตฺตํ กเถสฺสามิ, โทสจริตานํ กลหวิวาทสุตฺตํ, โมหจริตานํ มหาพฺยูหสุตฺตํ, วิตกฺกจริตานํ จูฬพฺยูหสุตฺตํ, สทฺธาจริตานํ ตุวฏฺฏกปฏิปทํ, พุทฺธิจริตานํ ปุราเภทสุตฺตํ กเถสฺสามี’’ติ เทสนํ ววตฺถเปตฺวา ปุน ตํ ปริสํ มนสากาสิ – ‘‘อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺย, ปรชฺฌาสเยน อตฺถุปฺปตฺติเกน ปุจฺฉาวเสนา’’ติฯ ตโต ‘‘ปุจฺฉาวเสน ชาเนยฺยา’’ติ ญตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ เทวตานํ อชฺฌาสยํ คเหตฺวา จริตวเสน ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ’’ติ ‘‘เตสุ ปญฺจสเตสุ ภิกฺขูสุ เอโกปิ น สกฺโกตี’’ติ อทฺทสฯ

ตโต อสีติมหาสาวเก ทฺเว อคฺคสาวเก จ สมนฺนาหริตฺวา ‘‘เตปิ น สกฺโกนฺตี’’ติ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ ปจฺเจกพุทฺโธ ภเวยฺย, สกฺกุเณยฺย นุ โข’’ติ ‘‘โสปิ น สกฺกุเณยฺยา’’ติ ญตฺวา ‘‘สกฺกสุยามาทีสุ โกจิ สกฺกุเณยฺยา’’ติ สมนฺนาหริฯ สเจ หิ เตสุ โกจิ สกฺกุเณยฺย, ตํ ปุจฺฉาเปตฺวา อตฺตนา วิสฺสชฺเชยฺย, น ปน เตสุปิ โกจิ สกฺโกติฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มาทิโส พุทฺโธเยว สกฺกุเณยฺย, อตฺถิ ปน กตฺถจิ อญฺโญ พุทฺโธ’’ติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตญาณํ ปตฺถริตฺวา โอโลเกนฺโต อญฺญํ พุทฺธํ น อทฺทสฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ อิทานิ อตฺตนา สมํ น ปสฺเสยฺย, โส ชาตทิวเสปิ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ วุตฺตนเยน อตฺตนา สมํ อปสฺสนฺโต – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทิฯ เอวํ อญฺญํ อตฺตนา สมํ อปสฺสิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อหํ ปุจฺฉิตฺวา อหเมว วิสฺสชฺเชยฺยํ, เอวมฺเปตา เทวตา น สกฺขิสฺสนฺติ ปฏิวิชฺฌิตุํฯ อญฺญสฺมิํ ปน พุทฺเธเยว ปุจฺฉนฺเต มยิ จ วิสฺสชฺชนฺเต อจฺเฉรกํ ภวิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ จ เทวตา ปฏิวิชฺฌิตุํ, ตสฺมา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสฺสามี’’ติ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย – ‘‘ปตฺตจีวรคหณํ อาโลกิตวิโลกิตํ สมิญฺชิตปสาริตญฺจ มม สทิสํเยว โหตู’’ติ กามาวจรจิตฺเตหิ ปริกมฺมํ กตฺวา ปาจีนยุคนฺธรปริกฺเขปโต อุลฺลงฺฆมานํ จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนฺตํ วิย รูปาวจรจิตฺเตน อธิฏฺฐาสิฯ

เทวสงฺโฆ ตํ ทิสฺวา – ‘‘อญฺโญปิ นุ โข, โภ, จนฺโท อุคฺคโต’’ติ อาหฯ อถ จนฺทํ โอหาย อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น จนฺโท, สูริโย อุคฺคโต’’ติ, ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น สูริโย, เทววิมานํ เอก’’นฺติ, ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น เทววิมานํ, เทวปุตฺโต เอโก’’ติ, ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น เทวปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา เอโก’’ติ, ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น มหาพฺรหฺมา, อปโรปิ โภ พุทฺโธ อาคโต’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปุถุชฺชนเทวตา จินฺตยิํสุ – ‘‘เอกพุทฺธสฺส ตาว อยํ เทวตาสนฺนิปาโต, ทฺวินฺนํ กีว มหนฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ อริยเทวตา จินฺตยิํสุ – ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว พุทฺธา นาม นตฺถิ, อทฺธา ภควตา อตฺตนา สทิโส อญฺโญ เอโก พุทฺโธ นิมฺมิโต’’ติฯ

อถ ตสฺส เทวสงฺฆสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว นิมฺมิตพุทฺโธ อาคนฺตฺวา ทสพลํ อวนฺทิตฺวาว สมฺมุขฏฺฐาเน สมสมํ กตฺวา มาปิเต อาสเน นิสีทิฯ

ภควโตปิ ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขณานิ, นิมฺมิตสฺสาปิ ทฺวตฺติํสาว, ภควโตปิ สรีรา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ , นิมฺมิตสฺสาปิ, ภควโต สรีรรสฺมิโย นิมฺมิตสฺส สรีเร ปฏิหญฺญนฺติ, นิมฺมิตสฺส สรีรรสฺมิโย ภควโต กาเย ปฏิหญฺญนฺติฯ ตา ทฺวินฺนมฺปิ พุทฺธานํ สรีรโต อุคฺคมฺม อกนิฏฺฐภวนํ อาหจฺจ ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา เทวตานํ มตฺถกปริยนฺเต โอตริตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปติฏฺฐหิํสุฯ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สุวณฺณมยวงฺกโคปานสีวินทฺธมิว เจติยฆรํ วิโรจิตฺถฯ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกจกฺกวาเฬ ราสิภูตา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ รสฺมิคพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐํสุฯ นิมฺมิตพุทฺโธ นิสีทนฺโตเยว ทสพลสฺส โพธิปลฺลงฺเก กิเลสปฺปหานํ อภิตฺถวนฺโต –

‘‘ปุจฺฉามิ มุนิํ ปหูตปญฺญํ,

ติณฺณํ ปารงฺคตํ ปรินิพฺพุตํ ฐิตตฺตํ;

นิกฺขมฺม ฆรา ปนุชฺช กาเม,

กถํ ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติฯ (สุ. นิ. 361) –

คาถํ อภาสิฯ สตฺถา เทวตานํ ตาว จิตฺตกลฺลตาชนนตฺถํ อาคตาคตานํ นามโคตฺตานิ กเถสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อาจิกฺขิสฺสามิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

[334] ตตฺถ สิโลกมนุกสฺสามีติ อกฺขรปทนิยมิตํ วจนสงฺฆาตํ ปวตฺตยิสฺสามิฯ ยตฺถ ภุมฺมา ตทสฺสิตาติ เยสุ เยสุ ฐาเนสุ ภุมฺมา เทวตา ตํ ตํ นิสฺสิตาฯ เย สิตา คิริคพฺภรนฺติอาทีหิ เตสํ ภิกฺขูนํ วณฺณํ กเถสิ, เย ภิกฺขู คิริกุจฺฉิํ นิสฺสิตาติ อตฺโถฯ ปหิตตฺตาติ เปสิตจิตฺตาฯ สมาหิตาติ อวิกฺขิตฺตาฯ

ปุถูติ พหุชนาฯ สีหาว สลฺลีนาติ สีหา วิย นิลีนา เอกตฺตํ อุปคตาฯ โลมหํสาภิสมฺภุโนติ โลมหํสํ อภิภวิตฺวา ฐิตา, นิพฺภยาติ วุตฺตํ โหติฯ โอทาตมนสา สุทฺธาติ โอทาตจิตฺตา หุตฺวา สุทฺธาฯ วิปฺปสนฺนามนาวิลาติ วิปฺปสนฺนอนาวิลาฯ

ภิยฺโยปญฺจสเต ญตฺวาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สทฺธิํ อติเรกปญฺจสเต ภิกฺขู ชานิตฺวาฯ วเน กาปิลวตฺถเวติ กปิลวตฺถุสมีปมฺหิ ชาเต วนสณฺเฑฯ ตโต อามนฺตยี สตฺถาติ ตทา อามนฺตยิฯ

สาวเก สาสเน รเตติ อตฺตโน ธมฺมเทสนาย สวนนฺเต ชาตตฺตา สาวเก สิกฺขตฺตยสาสเน รตตฺตา สาสเน รเตฯ อิทํ สพฺพํ – ‘‘สิโลกมนุกสฺสามี’’ติ วจนโต อญฺเญน วุตฺตํ วิย กตฺวา วทติฯ

เทวกายา อภิกฺกนฺตา, เต วิชานาถ ภิกฺขโวติ เต ทิพฺพจกฺขุนา วิชานาถาติ เนสํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพจกฺขุญาณาภินีหารตฺถาย กเถสิฯ เต จ อาตปฺปมกรุํ, สุตฺวา พุทฺธสฺส สาสนนฺติ เต จ ภิกฺขู ตํ พุทฺธสาสนํ สุตฺวา ตาวเทว ตทตฺถาย วีริยํ กริํสุฯ

เอวํ กตมตฺตาตปฺปานํเยว เตสํ ปาตุรหุ ญาณํฯ กีทิสํ? อมนุสฺสานํ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุปฺปชฺชิฯ น ตํ เตหิ ตสฺมิํ ขเณ ปริกมฺมํ กตฺวา อุปฺปาทิตํฯ อริยมคฺเคเนว หิ ตํ นิปฺผนฺนํฯ อมนุสฺสทสฺสนตฺถํ ปนสฺส อภินีหารมตฺตเมว กตํฯ สตฺถาปิ – ‘‘อตฺถิ ตุมฺหากํ ญาณํ, ตํ นีหริตฺวา เตน หิ เต วิชานาถา’’ติ อิทเมว สนฺธาย ‘‘เต วิชานาถ, ภิกฺขโว’’ติ อาหฯ

อปฺเปเก สตมทฺทกฺขุนฺติ เตสุ ภิกฺขูสุ เอกจฺเจ ภิกฺขู อมนุสฺสานํ สตํ อทฺทสํสุฯ สหสฺสํ อถ สตฺตรินฺติ เอเก สหสฺสํฯ เอเก สตฺตติ สหสฺสานิฯ

สตํ เอเก สหสฺสานนฺติ เอเก สตสหสฺสํ อทฺทสํสุฯ อปฺเปเกนนฺตมทฺทกฺขุนฺติ วิปุลํ อทฺทสํสุ, สตวเสน สหสฺสวเสน จ อปริจฺฉินฺเนปิ อทฺทสํสูติ อตฺโถฯ กสฺมา? ยสฺมา ทิสา สพฺพา ผุฏา อหุํ, ภริตา สมฺปุณฺณาว อเหสุํฯ

ตญฺจ สพฺพํ อภิญฺญายาติ ยํ เตสุ เอเกเนเกน ทิฏฺฐํ, ตญฺจ สพฺพํ ชานิตฺวาฯ ววตฺถิตฺวาน จกฺขุมาติ หตฺถตเล เลขํ วิย ปจฺจกฺขโต ววตฺถเปตฺวา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา สตฺถาฯ ตโต อามนฺตยีติ ปุพฺเพ วุตฺตคาถเมว นามโคตฺตกิตฺตนตฺถาย อาหฯ ตุมฺเห เอเต วิชานาถ, ปสฺสถ, โอโลเกถ, เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามีติ อยเมตฺถ สมฺพนฺโธฯ คิราหีติ วจเนหิฯ อนุปุพฺพโสติ อนุปฏิปาฏิยาฯ

[335] สตฺตสหสฺสา เต ยกฺขา, ภุมฺมา กาปิลวตฺถวาติ สตฺตสหสฺสา ตาเวตฺถ กปิลวตฺถุํ นิสฺสาย นิพฺพตฺตา ภุมฺมา ยกฺขาเยวาติ วทติ ฯ อิทฺธิมนฺโตติ ทิพฺพอิทฺธิยุตฺตาฯ ชุติมนฺโตติ อานุภาวสมฺปนฺนาฯ วณฺณวนฺโตติ สรีรวณฺณสมฺปนฺนาฯ ยสสฺสิโนติ ปริวารสมฺปนฺนาฯ โมทมานา อภิกฺกามุนฺติ ตุฏฺฐจิตฺตา อาคตาฯ ภิกฺขูนํ สมิติํ วนนฺติ อิมํ มหาวนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ ภิกฺขูนํ ทสฺสนตฺถาย อาคตาฯ อถ วา สมิตินฺติ สมูหํ, ภิกฺขุสมูหํ ทสฺสนาย อาคตาติปิ อตฺโถฯ

ฉสหสฺสา เหมวตา, ยกฺขา นานตฺตวณฺณิโนติ ฉสหสฺสา เหมวตปพฺพเต นิพฺพตฺตยกฺขา, เต จ สพฺเพปิ นีลาทิวณฺณวเสน นานตฺตวณฺณาฯ

สาตาคิรา ติสหสฺสาติ สาตาคิริปพฺพเต นิพฺพตฺตยกฺขา ติสหสฺสาฯ

อิจฺเจเต โสฬสสหสฺสาติ เอเต สพฺเพปิ โสฬสสหสฺสา โหนฺติฯ

เวสฺสามิตฺตา ปญฺจสตาติ เวสฺสามิตฺตปพฺพเต นิพฺพตฺตา ปญฺจสตาฯ

กุมฺภีโร ราชคหิโกติ ราชคหนคเร นิพฺพตฺโต กุมฺภีโร นาม ยกฺโขฯ เวปุลฺลสฺส นิเวสนนฺติ ตสฺส เวปุลฺลปพฺพโต นิเวสนํ นิวาสนฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ภิยฺโย นํ สตสหสฺสํ, ยกฺขานํ ปยิรุปาสตีติ ตํ อติเรกํ ยกฺขานํ สตสหสฺสํ ปยิรุปาสติฯ กุมฺภีโร ราชคหิโก, โสปาคา สมิติํ วนนฺติ โสปิ กุมฺภีโร สปริวาโร อิมํ วนํ ภิกฺขุสมิติํ ทสฺสนตฺถาย อาคโตฯ

[336] ปุริมญฺจ ทิสํ ราชา, ธตรฏฺโฐ ปสาสตีติ ปาจีนทิสํ อนุสาสติฯ คนฺธพฺพานํ อธิปตีติ จตูสุปิ ทิสาสุ คนฺธพฺพานํ เชฏฺฐโกฯ สพฺเพ เต ตสฺส วเส วตฺตนฺติฯ มหาราชา ยสสฺสิโสติ มหาปริวาโร เอโส มหาราชาฯ

ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, อินฺทนามา มหพฺพลาติ ตสฺส ธตรฏฺฐสฺส พหโว มหพฺพลา ปุตฺตา, เต สพฺเพ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นามธารกาฯ

วิรูฬฺโห ตํ ปสาสตีติ ตํ ทิสํ วิรูฬฺโห อนุสาสติฯ

ปุตฺตาปิ ตสฺสาติ ตสฺสาปิ ตาทิสาเยว ปุตฺตาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘มหพฺพลา’’ติ ลิขนฺติฯ อฏฺฐกถายํ สพฺพวาเรสุ ‘‘มหาพลา’’ติ ปาโฐฯ

‘‘ปุริมํ ทิสํ ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก;

ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข, กุเวโร อุตฺตรํ ทิสํฯ

จตฺตาโร เต มหาราชา, สมนฺตา จตุโร ทิสา;

ททฺทลฺลมานา อฏฺฐํสุ, วเน กาปิลวตฺถเว’’ติฯ

อิมา ปน คาถา สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตาฯ

อยญฺเจตฺถ อตฺโถ – ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ธตรฏฺฐา นาม มหาราชาโน อตฺถิฯ เต สพฺเพปิ โกฏิสตสหสฺสโกฏิสตสหสฺสคนฺธพฺพปริวารา อาคนฺตฺวา ปุรตฺถิมาย ทิสาย กปิลวตฺถุมหาวนโต ปฏฺฐาย จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ฐิตาฯ เอวํ ทกฺขิณทิสาทีสุ วิรูฬฺหกาทโยฯ เตเนวาห – ‘‘สมนฺตา จตุโร ทิสา, ททฺทลฺลมานา อฏฺฐํสู’’ติฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สมนฺตา จกฺกวาเฬหิ อาคนฺตฺวา จตุโร ทิสา ปพฺพตมตฺถเกสุ อคฺคิกฺขนฺธา วิย สุฏฺฐุ ชลมานา ฐิตา’’ติฯ เต ปน ยสฺมา กปิลวตฺถุวนเมว สนฺธาย อาคตา, ตสฺมา จกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา จกฺกวาเฬน สมสมา ฐิตาปิ – ‘‘วเน กาปิลวตฺถเว’’ติ วุตฺตาฯ

[337] เตสํ มายาวิโน ทาสา, อาคุํ วญฺจนิกา สฐาติ เตสํ มหาราชานํ กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย ยุตฺตา กุฏิลาจารา ทาสา อตฺถิ, เย สมฺมุขปรมฺมุขวญฺจนาหิ โลกํ วญฺจนโต ‘‘วญฺจนิกา’’ติ จ, เกราฏิยสาเฐยฺเยน สมนฺนาคตตฺตา ‘‘สฐา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เตปิ อาคตาติ อตฺโถฯ มายา กุเฏณฺฑุ วิเฏณฺฑุ, วิฏุจฺจ วิฏุโฏ สหาติ เต ทาสา สพฺเพปิ มายาการกาวฯ นาเมน ปเนตฺถ เอโก กุเฏณฺฑุ นาม, เอโก วิเฏณฺฑุ นามฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เวเฏณฺฑู’’ติ ลิขนฺติฯ เอโก วิฏุจฺจ นาม, เอโก วิฏุโฏ นามฯ สหาติ โสปิ วิฏุโฏ เตหิ สเหว อาคโตฯ

จนฺทโน กามเสฏฺโฐ จ, กินฺนิฆณฺฑุ นิฆณฺฑุ จาติ อปโร กินฺนิฆณฺฑุ นามฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘กินฺนุฆณฺฑู’’ติ ลิขนฺติฯ นิฆณฺฑุ จาติ อญฺโญ นิฆณฺฑุ นาม, เอตฺตกา ทาสาฯ อิโต ปเร ปน –

‘‘ปนาโท โอปมญฺโญ จ, เทวสุโต จ มาตลิ;

จิตฺตเสโน จ คนฺธพฺโพ, นโฬ ราชา ชเนสโภ;

อาคุํ ปญฺจสิโข เจว, ติมฺพรู สูริยวจฺฉสา’’ติฯ –

อิเม เทวราชาโนฯ ตตฺถ เทวสุโตติ เทวสารถิฯ จิตฺตเสโนติ จิตฺโต จ เสโน จ จิตฺตเสโน จฯ คนฺธพฺโพติ อยํ จิตฺตเสโน คนฺธพฺพกายิโก เทวปุตฺโต, น เกวลํ เจส, สพฺเพ เปเต ปนาทาทโย คนฺธพฺพา เอวฯ นโฬราชาติ นฬการเทวปุตฺโต นาเมโกฯ ชเนสโภติ ชนวสโภ เทวปุตฺโตฯ อาคุํ ปญฺจสิโข เจวาติ ปญฺจสิโข เจว เทวปุตฺโต อาคโตฯ ติมฺพรูติ ติมฺพรู นาม คนฺธพฺพเทวราชาฯ สูริยวจฺฉสาติ ตสฺเสว ธีตาฯ

เอเต จญฺเญ จ ราชาโน, คนฺธพฺพา สห ราชุภีติ เอเต จ นามวเสน วุตฺตคนฺธพฺพราชาโน อญฺเญ จ เอเตหิ ราชูหิ สทฺธิํ พหู คนฺธพฺพาฯ โมทมานา อภิกฺกามุํ, ภิกฺขูนํ สมิติํ วนนฺติ หฏฺฐตุฏฺฐจิตฺตา ภิกฺขุสงฺฆสมิติํ อิมํ วนํ อาคตาติ อตฺโถฯ

[338] อถาคุํ นาคสา นาคา, เวสาลา สหตจฺฉกาติ นาคสทหวาสิกา จ เวสาลีวาสิกา จ นาคา สห ตจฺฉกนาคปริสาย อาคตาติ อตฺโถฯ กมฺพลสฺสตราติ กมฺพโล จ อสฺสตโร จฯ เอเต กิร สิเนรุปาเท วสนฺติ, สุปณฺเณหิปิ อนุทฺธรณียา มเหสกฺขนาคา ปายาคา สห ญาติภีติ ปยาคติตฺถวาสิโน จ สห ญาติสงฺเฆน อาคตาฯ

ยามุนา ธตรฏฺฐา จาติ ยมุนวาสิโน จ ธตรฏฺฐกุเล อุปฺปนฺนา นาคา จฯ เอราวโณ มหานาโคติ เอราวโณ จ เทวปุตฺโต, ชาติยา นาโค น โหติฯ นาคโวหาเรน ปเนส โวหริยติฯ โสปาคาติ โสปิ อาคโตฯ

เย นาคราเช สหสา หรนฺตีติ เย อิเม วุตฺตปฺปกาเร นาเค โลภาภิภูตา สาหสํ กตฺวา หรนฺติ คณฺหนฺติฯ ทิพฺพา ทิชา ปกฺขี วิสุทฺธจกฺขูติ ทิพฺพานุภาวโต ทิพฺพา มาตุกุจฺฉิโต จ อณฺฑโกสโต จาติ ทฺเว วาเร ชาตาติ ทิชา ปกฺขยุตฺตตาย ปกฺขี โยชนสตนฺตเรปิ โยชนสหสฺสนฺตเรปิ นาเค ทสฺสนสมตฺถจกฺขุตาย วิสุทฺธจกฺขูฯ เวหายสา เต วนมชฺฌปฺปตฺตาติ เต อากาเสเนว อิมํ มหาวนํ สมฺปตฺตาฯ จิตฺรา สุปณฺณา อิติ เตส นามนฺติ เตสํ ‘‘จิตฺรสุปณฺณา’’ติ นามํฯ

อภยํ ตทา นาคราชานมาสิ, สุปณฺณโต เขมมกาสิ พุทฺโธติ ตสฺมา สพฺเพปิ เต อญฺญมญฺญํ สณฺหาหิ วาจาหิ อุปวฺหยนฺตา มิตฺตา วิย พนฺธวา วิย จ สมุลฺลปนฺตา สมฺโมทมานา อาลิงฺคนฺตา หตฺเถ คณฺหนฺตา อํสกูเฏ หตฺถํ ฐเปนฺตา หฏฺฐตุฏฺฐจิตฺตาฯ นาคา สุปณฺณา สรณมกํสุ พุทฺธนฺติ พุทฺธํเยว สรณํ คตาฯ

[339] ชิตา วชิรหตฺเถนาติ อินฺเทน เทวรญฺญา ชิตาฯ สมุทฺทํ อสุราสิตาติ มหาสมุทฺทวาสิโน สุชาตาย อสุรกญฺญาย การณา สพฺเพปิ ภาตโร วาสวสฺเสเต, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโนฯ

เตสุ กาลกญฺจา มหาภิสฺมาติ กาลกญฺจา จ มหนฺเต ภิํสเน อตฺตภาเว มาเปตฺวา อาคมิํสุฯ อสุรา ทานเวฆสาติ ทานเวฆสา นาม อญฺเญ ธนุคฺคหอสุราฯ เวปจิตฺติ สุจิตฺติ จ, ปหาราโท นมุจี สหาติ เวปจิตฺติอสุโร, สุจิตฺติอสุโร จาติ เอเต จ อสุรา นมุจิ จ มาโร เทวปุตฺโต เอเตหิ สเหว อาคโตฯ อิเม อสุรา มหาสมุทฺทวาสิโน, อยํ ปรนิมฺมิตเทวโลกวาสี, กสฺมา เอเตหิ สหาคโตติ? อจฺฉนฺทิกตฺตาฯ เตปิ หิ อจฺฉนฺทิกา อภพฺพา, อยมฺปิ ตาทิโสเยวฯ ตสฺมา ธาตุโส สํสนฺทมาโน อาคโตฯ

สตญฺจ พลิปุตฺตานนฺติ พลิโน มหาอสุรสฺส ปุตฺตานํ สตํฯ สพฺเพ เวโรจนามกาติ สพฺเพ อตฺตโน มาตุลสฺส ราหุสฺเสว นามธราฯ สนฺนยฺหิตฺวา พลิเสนนฺติ อตฺตโน พลิเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สพฺเพ กตสนฺนาหาว หุตฺวาฯ ราหุภทฺทมุปาคมุนฺติ ราหุอสุรินฺทํ อุปสงฺกมิํสุฯ

สมโย ทานิ ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว โหตุ, สมโย เต ภิกฺขูนํ สมิติํ วนํ อุปสงฺกมิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ทสฺสนายาติ อตฺโถฯ

[340] อาโป จ เทวา ปถวี, เตโช วาโย ตทาคมุนฺติ อาโปกสิณาทีสุ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตา อาโปติอาทินามกา เทวา อาคมุํฯ วรุณา วารณา เทวา, โสโม จ ยสสา สหาติ วรุณเทวตา , วารณเทวตา, โสมเทวตาติ เอวํ นามกา จ เทวา ยสสา นาม เทเวน สหาคตาติ อตฺโถฯ เมตฺตากรุณากายิกาติ เมตฺตาฌาเน จ กรุณาฌาเน จ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตเทวาฯ อาคุํ เทวา ยสสฺสิโนติ เอเตปิ มหายสา เทวา อาคตาฯ

ทเสเต ทสธา กายา, สพฺเพ นานตฺตวณฺณิโนติ เต ทสธา ฐิตา ทส เทวกายา สพฺเพ นีลาทิวเสน นานตฺตวณฺณา อาคตาติ อตฺโถฯ

เวณฺฑู จ เทวาติ เวณฺฑุเทวตา จฯ สหลิ จาติ สหลิเทวตา จฯ อสมา จ ทุเว ยมาติ อสมเทวตา จ ทฺเว จ ยมกา เทวาฯ จนฺทสฺสุปนิสา เทวา, จนฺทมาคุํ ปุรกฺขตฺวาติ จนฺทนิสฺสิตกา เทวา จนฺทํ ปุรโต กตฺวา อาคตาฯ ตถา สูริยนิสฺสิตกา เทวา สูริยํ ปุรกฺขตฺวาฯ นกฺขตฺตานิ ปุรกฺขตฺวาติ นกฺขตฺตนิสฺสิตาปิ เทวา นกฺขตฺตานิ ปุรโต กตฺวา อาคตาฯ อาคุํ มนฺทวลาหกาติ วาตวลาหกา, อพฺภวลาหกา, อุณฺหวลาหกา เอเต สพฺเพปิ วลาหกายิกา ‘‘มนฺทวลาหกา’’ นาม วุจฺจนฺติฯ เตปิ อาคตาติ อตฺโถฯ วสูนํ วาสโว เสฏฺโฐ, สกฺโกปาคา ปุรินฺทโทติ วสูนํ เทวตานํ เสฏฺโฐ วาสโว โย สกฺโกติ จ, ปุรินฺทโทติ จ วุจฺจติ, โสปิ อาคโตฯ

ทเสเต ทสธา กายาติ เอเตปิ ทส เทวกายา ทสธาว อาคตาฯ สพฺเพ นานตฺตวณฺณิโนติ นีลาทิวเสน นานตฺตวณฺณาฯ

อถาคุํ สหภู เทวาติ อถ สหภู นาม เทวา อาคตาฯ ชลมคฺคิสิขาริวาติ อคฺคิสิขา วิย ชลนฺตาฯ ชลมคฺคิ จ สิขาริวาติ อิมานิ เตสํ นามานีติปิ วุตฺตํฯ อริฏฺฐกา จ โรชา จาติ อริฏฺฐกเทวา จ โรชเทวา จฯ

อุมาปุปฺผนิภาสิโนติ อุมาปุปฺผเทวา นาม เอเต เทวา ฯ อุมาปุปฺผสทิสา หิ เตสํ สรีราภา, ตสฺมา ‘‘อุมาปุปฺผนิภาสิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ

วรุณา สหธมฺมา จาติ เอเต จ ทฺเว ชนาฯ อจฺจุตา จ อเนชกาติ อจฺจุตเทวตา จ อเนชกเทวตา จฯ สุเลยฺยรุจิรา อาคุนฺติ สุเลยฺยา จ รุจิรา จ อาคตาฯ อาคุํ วาสวเนสิโนติ วาสวเนสีเทวา นาม อาคตาฯ ทเสเต ทสธา กายาติ เอเตปิ ทสเทวกายา ทสธาว อาคตาฯ

สมานา มหาสมานาติ สมานา จ มหาสมานา จฯ มานุสา มานุสุตฺตมาติ มานุสา จ มานุสุตฺตมา จฯ ขิฑฺฑาปโทสิกา อาคุํ, อาคุํ มโนปโทสิกาติ ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา จ เทวา อาคตาฯ

อถาคุํ หรโย เทวาติ หริเทวา นาม อาคตาฯ เย จ โลหิตวาสิโนติ โลหิตวาสิโน จ อาคตาฯ ปารคา มหาปารคาติ เอเต จ ทุวิธา อาคตาฯ ทเสเต ทสธา กายาติ เอเตปิ ทสเทวกายา ทสธาว อาคตาฯ

สุกฺกา กรมฺภา อรุณา, อาคุํ เวฆนสา สหาติ เอเต สุกฺกาทโย ตโย, เตหิ สห เวฆนสา จ อาคตาฯ โอทาตคยฺหา ปาโมกฺขาติ โอทาตคยฺหา นาม ปาโมกฺขเทวา อาคตาฯ อาคุํ เทวา วิจกฺขณาติ วิจกฺขณา นาม เทวา อาคตาฯ

สทามตฺตา หารคชาติ สทามตฺตา จ หารคชา จฯ มิสฺสกา จ ยสสฺสิโนติ ยสสมฺปนฺนา มิสฺสกเทวา จฯ ถนยํ อาค ปชฺชุนฺโนติ ปชฺชุนฺโน จ เทวราชา ถนยนฺโต อาคโตฯ โย ทิสา อภิวสฺสตีติ โย ยํ ยํ ทิสํ ยาติ, ตตฺถ ตตฺถ เทโว วสฺสติฯ ทเสเต ทสธา กายาติ เอเตปิ ทสเทวกายา ทสธา อาคตาฯ

เขมิยา ตุสิตา ยามาติ เขมิยา เทวา ตุสิตปุรวาสิโน จ ยามาเทวโลกวาสิโน จฯ กถกา จ ยสสฺสิโนติ ยสสมฺปนฺนา กถกเทวา จฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘กฏฺฐกา จา’’ติ ลิขนฺติฯ ลมฺพีตกา ลามเสฏฺฐาติ ลมฺพิตกเทวา จ ลามเสฏฺฐเทวา จฯ โชตินามา จ อาสวาติ ปพฺพตมตฺถเก กตนฬคฺคิกฺขนฺโธ วิย โชตมานา โชติเทวา นาม อตฺถิ, เต จ อาสา จ เทวา อาคตาติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ ปน ‘‘ชาตินามา’’ติ ลิขนฺติฯ อาสา เทวตา ฉนฺทวเสน อาสวาติ วุตฺตาฯ นิมฺมานรติโน อาคุํ, อถาคุํ ปรนิมฺมิตาฯ ทเสเต ทสธา กายาติ เอเตปิ ทส เทวกายา ทสธาว อาคตาฯ

สฏฺเฐเต เทวนิกายาติ เอเต จ อาโป จ เทวาติอาทิกา ฉ ทสกา สฏฺฐิ เทวนิกายา สพฺเพ นีลาทิวเสน นานตฺตวณฺณิโนฯ นามนฺวเยน อาคจฺฉุนฺติ นามภาเคน นามโกฏฺฐาเสน อาคตาฯ เย จญฺเญ สทิสา สหาติ เย จ อญฺเญปิ เตหิ สทิสา วณฺณโตปิ นามโตปิ เอตาทิสาเยว เสสจกฺกวาเฬสุ เทวา, เตปิ อาคตาเยวาติ เอกปเทเนว กลาปํ วิย ปุฏกํ วิย จ กตฺวา สพฺพา เทวตา นิทฺทิสติฯ

เอวํ ทสสุ โลกธาตุสหสฺเสสุ เทวกาเย นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ยทตฺถํ เต อาคตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ปวุฏฺฐชาตินฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปวุฏฺฐา วิคตา ชาติ อสฺสาติ อริยสงฺโฆ ปวุฏฺฐชาติ นาม, ตํ ปวุฏฺฐชาติํ ราคโทสโมหขีลานํ อภาวา อขีลํ จตฺตาโร โอเฆ ตริตฺวา ฐิตตฺตา โอฆติณฺณํ จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวํ อริยสงฺฆํ ทกฺเขม ปสฺสิสฺสามฯ เตสญฺเญว โอฆานํ ติณฺณตฺตา โอฆตรํ อาคุํ อกรณโต นาคํฯ อสิตาติคนฺติ กาฬกภาวาตีตํ จนฺทํว สิริยา วิโรจมานํ ทสพลญฺจ ทกฺเขม ปสฺสิสฺสามาติ เอตทตฺถํ สพฺเพปิ เต นามนฺวเยน อาคจฺฉุํ, เย จญฺเญ สทิสา สหาติฯ

[341] อิทานิ พฺรหฺมาโน ทสฺเสนฺโต สุพฺรหฺมา ปรมตฺโต จาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุพฺรหฺมาติ เอโก พฺรหฺมาฯ ปรมตฺโตปิ พฺรหฺมาวฯ ปุตฺตา อิทฺธิมโต สหาติ เอเต อิทฺธิมโต พุทฺธสฺส ภควโต ปุตฺตา อริยพฺรหฺมาโน สเหว อาคตาฯ สนงฺกุมาโร ติสฺโส จาติ สนงฺกุมาโร จ ติสฺสมหาพฺรหฺมา จฯ โสปาคาติ โสปิ อาคโตฯ

‘‘สหสฺสํ พฺรหฺมโลกานํ, มหาพฺรหฺมาภิติฏฺฐติ;

อุปปนฺโน ชุติมนฺโต, ภิสฺมากาโย ยสสฺสิ โส’’ติฯ –

เอตฺถ สหสฺสํ พฺรหฺมโลกานนฺติ เอกงฺคุลิยา เอกสหสฺสจกฺกวาเฬ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬ อาโลกผรณสมตฺถานํ มหาพฺรหฺมานํ สหสฺสํ อาคตํฯ มหาพฺรหฺมาภิติฏฺฐตีติ ยตฺถ เอเกโก มหาพฺรหฺมา อญฺเญ พฺรหฺเม อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติฯ อุปปนฺโนติ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ ชุติมนฺโตติ อานุภาวสมฺปนฺโนฯ ภิสฺมากาโยติ มหากาโย, ทฺวีหิ ตีหิ มาคธิเกหิ คามกฺเขตฺเตหิ สมปฺปมาณอตฺตภาโวฯ ยสสฺสิโสติ อตฺตภาวสิรีสงฺขาเตน ยเสน สมนฺนาคโตฯ

ทเสตฺถ อิสฺสรา อาคุํ, ปจฺเจกวสวตฺติโนติ เอตสฺมิญฺจ พฺรหฺมสหสฺเส เย ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วสํ วตฺเตนฺติ, เอวรูปา ทส อิสฺสรา มหาพฺรหฺมาโน อาคตาฯ เตสญฺจ มชฺฌโต อาค, หาริโต ปริวาริโตติ เตสํ พฺรหฺมานํ มชฺเฌ หาริโต นาม มหาพฺรหฺมา สตสหสฺสพฺรหฺมปริวาโร อาคโตฯ

[342] เต จ สพฺเพ อภิกฺกนฺเต, สอินฺเท เทเว สพฺรหฺมเกติ เต สพฺเพปิ สกฺกํ เทวราชานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อาคเต เทวกาเย, หาริตมหาพฺรหฺมานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อาคเต พฺรหฺมกาเย จฯ มารเสนา อภิกฺกามีติ มารเสนา อภิคตาฯ ปสฺส กณฺหสฺส มนฺทิยนฺติ กาฬกสฺส มารส พาลภาวํ ปสฺสถฯ

เอถ คณฺหถ พนฺธถาติ เอวํ อตฺตโน ปริสํ อาณาเปสิฯ ราเคน พทฺธมตฺถุ โวติ สพฺพํ โว อิทํ เทวมณฺฑลํ ราเคน พทฺธํ โหตุฯ สมนฺตา ปริวาเรถ, มา โว มุญฺจิตฺถ โกจิ นนฺติ ตุมฺหากํ เอโกปิ เอเตสุ เอกมฺปิ มา มุญฺจิฯ ‘‘มา โว มุญฺเจถา’’ติปิ ปาโฐ, เอเสวตฺโถฯ

อิติ ตตฺถ มหาเสโน, กณฺโห เสนํ อเปสยีติ เอวํ ตตฺถ มหาสมเย มหาเสโน มาโร มารเสนํ อเปสยิฯ ปาณินา ตลมาหจฺจาติ หตฺเถน ปถวีตลํ ปหริตฺวาฯ สรํ กตฺวาน เภรวนฺติ มารวิภิํสกทสฺสนตฺถํ ภยานกํ สรญฺจ กตฺวาฯ

ยถา ปาวุสฺสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโกติ สวิชฺชุโก ปาวุสฺสกเมโฆ วิย มหาคชฺชิตํ คชฺชนฺโตฯ

ตทา โส ปจฺจุทาวตฺตีติ ตสฺมิํ สมเย โส มาโร ตํ วิภิํสนกํ ทสฺเสตฺวา ปฏินิวตฺโต ฯ สงฺกุทฺโธ อสยํ วเสติ สุฏฺฐุ กุทฺโธ กุปิโต กญฺจิ วเส วตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อสยํวเส อสยํวสี อตฺตโน วเสน อกามโก หุตฺวา นิวตฺโตฯ ภควา กิร ‘‘อยํ มาโร อิมํ มหาสมาคมํ ทิสฺวา ‘อภิสมยนฺตรายํ กริสฺสามี’ติ อนฺตรนฺตเร มารเสนํ เปเสตฺวา มารํ วิภิํสกํ ทสฺเสตี’’ติ อญฺญาสิฯ ปกติ เจสา ภควโต, ยตฺถ อภิสมโย น ภวิสฺสติ, ตตฺถ มารํ วิภิํสกํ ทสฺเสนฺตํ น นิวาเรติฯ ยตฺถ ปน อภิสมโย โหติ, ตตฺถ ยถา ปริสา เนว มารสฺส รูปํ ปสฺสติ, น สทฺทํ สุณาติ, เอวํ อธิฏฺฐาตีติฯ อิมสฺมิญฺจ สมาคเม มหาภิสมโย ภวิสฺสติ, ตสฺมา ยถา เทวตา เนว ตสฺส รูปํ ปสฺสนฺติ, น สทฺทํ สุณนฺติ, เอวํ อธิฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –‘‘ตทา โส ปจฺจุทาวตฺติ, สงฺกุทฺโธ อสยํวเส’’ติฯ

[343] ตญฺจ สพฺพํ อภิญฺญาย, ววตฺถิตฺวาน จกฺขุมาติ ตํ สพฺพํ ภควา ชานิตฺวา ววตฺถเปตฺวา จฯ

มารเสนา อภิกฺกนฺตา, เต วิชานาถ ภิกฺขโวติ ภิกฺขเว มารเสนา อภิกฺกนฺตา, เต ตุมฺเห อตฺตโน อนุรูปํ วิชานาถ, ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชถาติ วทติฯ อาตปฺปมกรุนฺติ ผลสมาปตฺติํ ปวิสนตฺถาย วีริยํ อารภิํสุฯ วีตราเคหิ ปกฺกามุนฺติ มาโร จ มารเสนา จ วีตราเคหิ อริเยหิ ทูรโตว อปกฺกมุํฯ เนสํ โลมาปิ อิญฺชยุนฺติ เตสํ วีตราคานํ โลมานิปิ น จาลยิํสุฯ อถ มาโร ภิกฺขุสงฺฆํ อารพฺภ อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘สพฺเพ วิชิตสงฺคามา, ภยาตีตา ยสสฺสิโน;

โมทนฺติ สห ภูเตหิ, สาวกา เต ชเนสุตา’’ติฯ

ตตฺถ โมทนฺติ สห ภูเตหีติ ทสพลสฺส สาสเน ภูเตหิ สญฺชาเตหิ อริเยหิ สทฺธิํ โมทนฺติ ปโมทนฺติฯ ชเนสุตาติ ชเน วิสฺสุตา ปากฏา อภิญฺญาตาฯ

อิทํ ปน มหาสมยสุตฺตํ นาม เทวตานํ ปิยํ มนาปํ, ตสฺมา มงฺคลํ วทนฺเตน อภินวฏฺฐาเนสุ อิทเมว สุตฺตํ วตฺตพฺพํฯ เทวตา กิร –‘‘อิมํ สุตฺตํ สุณิสฺสามา’’ติ โอหิตโสตา วิจรนฺติฯ

เทสนาปริโยสาเน ปนสฺส โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปตฺตา, โสตาปนฺนาทีนํ คณนา นตฺถิฯ

เทวตานญฺจสฺส ปิยมนาปภาเว อิทํ วตฺถุ – โกฏิปพฺพตวิหาเร กิร นาคเลณทฺวาเร นาครุกฺเข เอกา เทวธีตา วสติฯ เอโก ทหโร อนฺโตเลเณ อิมํ สุตฺตํ สชฺฌายติฯ เทวธีตา สุตฺวา สุตฺตปริโยสาเน มหาสทฺเทน สาธุการมทาสิฯ โก เอโสติฯ อหํ, ภนฺเต, เทวธีตาติฯ กสฺมา สาธุการมทาสีติ? ภนฺเต, ทสพเลน มหาวเน นิสีทิตฺวา กถิตทิวเส อิมํ สุตฺตํ สุตฺวา อชฺช อสฺโสสิํ, ภควตา กถิตโต เอกกฺขรมฺปิ อหาเปตฺวา สุคฺคหิโต อยํ ธมฺโม ตุมฺเหหีติฯ ทสพลสฺส กถยโต สุตํ ตยาติ? อาม, ภนฺเตติฯ มหา กิร เทวตาสนฺนิปาโต อโหสิ, ตฺวํ กตฺถ ฐิตา สุณีติ?

อหํ, ภนฺเต, มหาวนวาสิยา เทวตา, มเหสกฺขาสุ ปน เทวตาสุ อาคจฺฉนฺตีสุ ชมฺพุทีเป โอกาสํ นาลตฺถํ, อถ อิมํ ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคนฺตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน ฐตฺวา โสตุํ อารทฺธมฺหิ, ตตฺราปิ มเหสกฺขาสุ เทวตาสุ อาคจฺฉนฺตีสุ อนุกฺกเมน ปฏิกฺกมมานา โรหณชนปเท มหาคามสฺส ปิฏฺฐิภาคโต สมุทฺเท คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ฐิตา อสฺโสสินฺติฯ ตุยฺหํ ฐิตฏฺฐานโต ทูเร สตฺถารํ ปสฺสสิ เทวเตติ? กิํ กเถถ, ภนฺเต, สตฺถา มหาวเน ธมฺมํ เทเสนฺโต นิรนฺตรํ มมญฺเญว โอโลเกตีติ มญฺญมานา โอตปฺปมานา อูมีสุ นิลยามีติฯ

ตํ ทิวสํ กิร โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปตฺตา, ตุมฺเหปิ ตทา อรหตฺตํ ปตฺตาติ? นตฺถิ, ภนฺเตฯ อนาคามิผลํ ปตฺตตฺถ มญฺเญติ? นตฺถิ, ภนฺเตฯ สกทาคามิผลํ ปตฺตตฺถ มญฺเญติ? นตฺถิ, ภนฺเตฯ ตโย มคฺเค ปตฺตา เทวตา กิร คณนปถํ อตีตา, โสตาปนฺนา ชาตตฺถ มญฺเญติ? เทวตา ตํ ทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตตฺตา หรายมานา –‘‘อปุจฺฉิตพฺพํ ปุจฺฉติ อยฺโย’’ติ อาหฯ

ตโต นํ โส ภิกฺขุ อาห – ‘‘สกฺกา ปน เทวเต, ตว อตฺตภาวํ อมฺหากํ ทสฺเสตุ’’นฺติ? น สกฺกา ภนฺเต สกลกายํ ทสฺเสตุํ, องฺคุลิปพฺพมตฺตํ ทสฺเสสฺสามิ อยฺยสฺสาติ กุญฺจิกฉิทฺเทน องฺคุลิํ อนฺโตเลณาภิมุขํ อกาสิ, จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุคฺคมนกาโล วิย อโหสิฯ เทวธีตา ‘‘อปฺปมตฺตา, ภนฺเต, โหถา’’ติ ทหรภิกฺขุํ วนฺทิตฺวา อคมาสิฯ เอวํ อิมํ สุตฺตํ เทวตานํ ปิยํ มนาปํ, มมายนฺติ นํ เทวตาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

มหาสมยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[344] เอวํ เม สุตนฺติ สกฺกปญฺหสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – อมฺพสณฺฑา นาม พฺราหฺมณคาโมติ โส กิร คาโม อมฺพสณฺฑานํ อวิทูเร นิวิฏฺโฐ, ตสฺมา ‘‘อมฺพสณฺฑา’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ เวทิยเก ปพฺพเตติ โส กิร ปพฺพโต ปพฺพตปาเท ชาเตน มณิเวทิกาสทิเสน นีลวนสณฺเฑน สมนฺตา ปริกฺขิตฺโต, ตสฺมา ‘เวทิยกปพฺพโต’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คโตฯ อินฺทสาลคุหายนฺติ ปุพฺเพปิ สา ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตเร คุหา, อินฺทสาลรุกฺโข จสฺสา ทฺวาเร, ตสฺมา ‘อินฺทสาลคุหา’ติ สงฺขฺยํ คตาฯ อถ นํ กุฏฺเฏหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารวาตปานานิ โยเชตฺวา สุปรินิฏฺฐิตสุธากมฺมมาลากมฺมลตากมฺมวิจิตฺตํ เลณํ กตฺวา ภควโต อทํสุฯ ปุริมโวหารวเสน ปน ‘‘อินฺทสาลคุหา’’ ตฺเวว นํ สญฺชานนฺติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘อินฺทสาลคุหาย’นฺติฯ

อุสฺสุกฺกํ อุทปาทีติ ธมฺมิโก อุสฺสาโห อุปฺปชฺชิฯ นนุ จ เอส อภิณฺหทสฺสาวี ภควโต, น โส เทวตาสนฺนิปาโต นาม อตฺถิ, ยตฺถายํ น อาคตปุพฺโพ, สกฺเกน สทิโส อปฺปมาทวิหารี เทวปุตฺโต นาม นตฺถิฯ อถ กสฺมา พุทฺธทสฺสนํ อนาคตปุพฺพสฺส วิย อสฺส อุสฺสาโห อุทปาทีติ? มรณภเยน สนฺตชฺชิตตฺตาฯ ตสฺมิํ กิรสฺส สมเย อายุ ปริกฺขีโณ, โส ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ‘‘ปริกฺขีโณ ทานิ เม อายู’’ติ อญฺญาสิฯ เยสญฺจ เทวปุตฺตานํ มรณนิมิตฺตานิ อาวิ ภวนฺติ, เตสุ เย ปริตฺตเกน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺตา, เต ‘‘กุหิํ นุ โข อิทานิ นิพฺพตฺติสฺสามา’’ติ ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติฯ เย กตภีรุตฺตานา พหุํ ปุญฺญํ กตฺวา นิพฺพตฺตา, เต อตฺตนา ทินฺนทานํ รกฺขิตสีลํ ภาวิตภาวนญฺจ อาคมฺม ‘‘อุปริเทวโลเก สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามา’’ติ น ภายนฺติฯ