เทวตาสนฺนิปาตวณฺณนา

[333] อถ ภควา โอโลเกนฺโต ปถวีตลโต ยาว จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิปริจฺเฉทา ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา เทวตาสนฺนิปาตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มหา อยํ เทวตาสมาคโม, ภิกฺขู ปน เอวํ มหา เทวตาย สมาคโมติ น ชานนฺติ, หนฺท, เนสํ อาจิกฺขามี’’ติ, เอวํ จินฺเตตฺวา ‘‘อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตตฺถ เอตปรมาติ เอตํ ปรมํ ปมาณํ เอเตสนฺติ เอตปรมาฯ อิทานิ พุทฺธานํ ปน อภาวา ‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, เอตรหี’’ติ ตติโย วาโร น วุตฺโตฯ อาจิกฺขิสฺสามิ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อาห? เทวตานํ จิตฺตกลฺลตาชนนตฺถํฯ เทวตา กิร จินฺเตสุํ – ‘‘ภควา เอวํ มหนฺเต สมาคเม มเหสกฺขานํเยว เทวตานํ นามโคตฺตานิ กเถสฺสติ, อปฺเปสกฺขานํ กิํ กเถสฺสตี’’ติ? อถ ภควา ‘‘อิมา เทวตา กิํ จินฺเตนฺตี’’ติ อาวชฺชนฺโต มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยมํสํ มทฺทนฺโต วิย สภณฺฑํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย จ ตํ ตาสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา – ‘‘ทสสหสฺสจกฺกวาฬโต อาคตาคตานํ อปฺเปสกฺขมเหสกฺขานํ สพฺพาสมฺปิ เทวตานํ นามโคตฺตํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

พุทฺธา นาม มหนฺตา เอเต สตฺตวิเสสา, ยํ สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, น กิญฺจิ กตฺถจิ นีลาทิวเสน วิภตฺตรูปารมฺมเณสุ รูปารมฺมณํ วา เภรีสทฺทาทิวเสน วิภตฺตสทฺทารมฺมณาทีสุ วิสุํ วิสุํ สทฺทาทิอารมฺมณํ วา อตฺถิ, ยํ เอเตสํ ญาณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติฯ ยถาห –

‘‘ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ ปสฺสามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสิ’’นฺติ (อ. นิ. 4.24)ฯ

เอวํ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาโณ ภควา สพฺพาปิ ตา เทวตา ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ ‘‘กมฺมาวรเณน วา สมนฺนาคตา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา สตฺตา อภพฺพา นามฯ เต เอกวิหาเร วสนฺเตปิ พุทฺธา น โอโลเกนฺติฯ วิปรีตา ปน ภพฺพา นาม, เต ทูเร วสนฺเตปิ คนฺตฺวา สงฺคณฺหนฺติฯ ตสฺมา ตสฺมิมฺปิ เทวตาสนฺนิปาเต เย อภพฺพา, เต ปหาย ภพฺเพ ปริคฺคเหสิฯ ปริคฺคเหตฺวา – ‘‘เอตฺตกา เอตฺถ ราคจริตา, เอตฺตกา โทสจริตา, เอตฺตกา โมหจริตา’’ติ จริตวเสน ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิฯ อถ เนสํ สปฺปายํ ธมฺมเทสนํ อุปธารยนฺโต – ‘‘ราคจริตานํ เทวตานํ สมฺมาปริพฺพาชนิยสุตฺตํ กเถสฺสามิ, โทสจริตานํ กลหวิวาทสุตฺตํ, โมหจริตานํ มหาพฺยูหสุตฺตํ, วิตกฺกจริตานํ จูฬพฺยูหสุตฺตํ, สทฺธาจริตานํ ตุวฏฺฏกปฏิปทํ, พุทฺธิจริตานํ ปุราเภทสุตฺตํ กเถสฺสามี’’ติ เทสนํ ววตฺถเปตฺวา ปุน ตํ ปริสํ มนสากาสิ – ‘‘อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺย, ปรชฺฌาสเยน อตฺถุปฺปตฺติเกน ปุจฺฉาวเสนา’’ติฯ ตโต ‘‘ปุจฺฉาวเสน ชาเนยฺยา’’ติ ญตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ เทวตานํ อชฺฌาสยํ คเหตฺวา จริตวเสน ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ’’ติ ‘‘เตสุ ปญฺจสเตสุ ภิกฺขูสุ เอโกปิ น สกฺโกตี’’ติ อทฺทสฯ