กิํ พุชฺฌิตพฺพํ? ชีวิตสฺส ทุชฺชานตา, สมฺปรายสฺส จ อวสฺสํ คมนียตา, พุชฺฌิตฺวา จ ปน สพฺพปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา กตฺตพฺพํ กุสลํ จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํฯ กสฺมา? ยสฺมา นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํฯ

พฺราหฺมณมหาสาลาทีนํ อามนฺตนาวณฺณนา

[324] อปฺเปสกฺขา จ อปฺปลาภา จาติ โภ ปพฺพชฺชา นาม อปฺปยสา เจว, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย หิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตํ วิเหเฐตฺวา วิเหเฐตฺวา ลามกํ อนาถํ กตฺวาว กเถนฺติฯ อปฺปลาภา จ, สกลคามํ จริตฺวาปิ อชฺโฌหรณียํ ทุลฺลภเมวฯ อิทํ ปน พฺรหฺมญฺญํ มเหสกฺขญฺจ มหายสตฺตา, มหาลาภญฺจ ลาภสกฺการสมฺปนฺนตฺตาฯ ภวญฺหิ เอตรหิ สกลชมฺพุทีเป อคฺคปุโรหิโต สพฺพตฺถ อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคภตฺตํ อคฺคคนฺธํ อคฺคมาลํ ลภตีติฯ

ราชาว รญฺญนฺติ อหญฺหิ โภ เอตรหิ ปกติรญฺญํ มชฺเฌ จกฺกวตฺติราชา วิยฯ พฺรหฺมาว พฺรหฺมานนฺติ ปกติพฺรหฺมานํ มชฺเฌ มหาพฺรหฺมสทิโสฯ เทวตาว คหปติกานนฺติ อวเสสคหปติกานํ ปนมฺหิ สกฺกเทวราชสทิโสฯ

ภริยานํ อามนฺตนาวณฺณนา

[325] จตฺตารีสา ภริยา สาทิสิโยติ สาทิสิโยว จตฺตารีสา ภริยา, อญฺญา ปนสฺส ตีสุ วเยสุ นาฏกิตฺถิโย พหุกาเยวฯ

มหาโควินฺทปพฺพชฺชาวณฺณนา

[326] จาริกํ จรตีติ คามนิคมปฏิปาฏิยา จาริกํ จรติ, คตคตฏฺฐาเน พุทฺธโกลาหลํ วิย โหติฯ มนุสฺสา ‘‘มหาโควินฺทปณฺฑิโต กิร อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ปุเรตรเมว มณฺฑปํ กาเรตฺวา มคฺคํ อลงฺกริตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คณฺหิตฺวา เอนฺติ, มหาลาภสกฺกาโร มโหโฆ วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปฺปชฺชิฯ สตฺตปุโรหิตสฺสาติ สตฺตนฺนํ ราชูนํ ปุโรหิตสฺสฯ อิติ ยถา เอตรหิ เอวรูเปสุ วา ฐาเนสุ กิสฺมิญฺจิเทว ทุกฺเข อุปฺปนฺเน ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วทนฺติ, เอวํ ตทา ‘‘นมตฺถุ มหาโควินฺทสฺส พฺราหฺมณสฺส, นมตฺถุ สตฺตปุโรหิตสฺสา’’ติ วทนฺติฯ

[327] เมตฺตาสหคเตนาติอาทินา นเยน ปาฬิยํ พฺรหฺมวิหาราว อาคตา, มหาปุริโส ปน สพฺพาปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิฯ สาวกานญฺจ พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย มคฺคํ เทเสสีติ พฺรหฺมโลเก พฺรหฺมุนา สหภาวาย มคฺคํ กเถสิฯ

[328] สพฺเพนสพฺพนฺติ เย อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสุํฯ เย น สพฺเพน สพฺพํ สาสนํ อาชานิํสูติ เย อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ เอกสมาปตฺติมฺปิ น ชานิํสุ, น สกฺขิํสุ นิพฺพตฺเตตุํฯ อโมฆาติ สวิปากาฯ อวญฺฌาติ น วญฺฌาฯ สพฺพนิหีนํ ปสวนฺติ คนฺธพฺพกายํ ปสวิฯ สผลาติ อวเสสเทวโลกูปปตฺตีหิ สาตฺถาฯ สอุทฺรยาติ พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา สวุฑฺฒิฯ

[329] สรามหนฺติ สรามิ อหํ ปญฺจสิข, อิมินา กิร ปเทน อยํ สุตฺตนฺโต พุทฺธภาสิโต นาม ชาโตฯ น นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายฯ น วิราคายาติ น วฏฺเฏ วิราคตฺถายฯ น นิโรธายาติ น วฏฺฏสฺส นิโรธตฺถายฯ น อุปสมายาติ น วฏฺฏสฺส อุปสมนตฺถายฯ น อภิญฺญายาติ น วฏฺฏํ อภิชานนตฺถายฯ น สมฺโพธายาติ น กิเลสนิทฺทาวิคเมน วฏฺฏโต ปพุชฺฌนตฺถายฯ น นิพฺพานายาติ น อมตนิพฺพานตฺถายฯ

เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺตเมว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายฯ เอตฺถ ปน นิพฺพิทายาติ วิปสฺสนาฯ วิราคายาติ มคฺโคฯ นิโรธาย อุปสมายาติ นิพฺพานํฯ อภิญฺญาย สมฺโพธายาติ มคฺโคฯ นิพฺพานายาติ นิพฺพานเมวฯ เอวํ เอกสฺมิํ ฐาเน วิปสฺสนา, ตีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ เอวํ ววตฺถานกถา เวทิตพฺพาฯ ปริยาเยน ปน สพฺพานิเปตานิ มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยวฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค สจฺจวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

[330] เย น สพฺเพนสพฺพนฺติ เย จตฺตาโรปิ อริยมคฺเค ปริปูเรตุํ น ชานนฺติ, ตีณิ วา ทฺเว วา เอกํ วา นิพฺพตฺเตนฺติฯ สพฺเพสํเยว อิเมสํ กุลปุตฺตานนฺติ พฺรหฺมจริยจิณฺณกุลปุตฺตานํฯ อโมฆา…เป.… สผลา สอุทฺรยาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวาติ (ที. นิ. 2.188) ภควโต ธมฺมเทสนํ จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉนฺโต อภินนฺทิตฺวา วาจาย ปสํสมาโน อนุโมทิตฺวา มหนฺตํ อญฺชลิํ สิรสฺมิํ ปติฏฺฐเปตฺวา ปสนฺนลาขารเส นิมุชฺชมาโน วิย ทสพลสฺส ฉพฺพณฺณรสฺมิชาลนฺตรํ ปวิสิตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อภิตฺถวนฺโต สตฺถุ ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว อคมาสีติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มหาสมยสุตฺตวณฺณนา

นิทานวณฺณนา

[331] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสมยสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – สกฺเกสูติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต วุตฺเตน อุปฺปตฺตินเยน ‘‘สกฺยา วต, โภ กุมารา’’ติ อุทานํ ปฏิจฺจ สกฺกาติ ลทฺธนามานํ ราชกุมารานํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘สกฺกา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ สกฺเกสุ ชนปเทฯ มหาวเนติ สยํชาเต อโรปิเต หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺเธ มหติ วเนฯ สพฺเพเหว อรหนฺเตหีติ อิมํ สุตฺตํ กถิตทิวเสเยว ปตฺตอรหตฺเตหิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สากิยโกลิยา กิร กปิลวตฺถุนครสฺส จ โกลิยนครสฺส จ อนฺตเร โรหิณิํ นาม นทิํ เอเกเนว อาวรเณน พนฺธาเปตฺวา สสฺสานิ กโรนฺติ, อถ เชฏฺฐมูลมาเส สสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ อุภยนครวาสิกานมฺปิ กมฺมกรา สนฺนิปติํสุฯ ตตฺถ โกลิยนครวาสิโน อาหํสุ – ‘‘อิทํ อุทกํ อุภโต หริยมานํ น ตุมฺหากํ น อมฺหากํ ปโหสฺสติ, อมฺหากํ ปน สสฺสํ เอเกน อุทเกเนว นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ กปิลวตฺถุนครวาสิโน อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเหสุ โกฏฺเฐ ปูเรตฺวา ฐิเตสุ มยํ รตฺตสุวณฺณนีลมณิกาฬกหาปเณ จ คเหตฺวา ปจฺฉิปสิพฺพกาทิหตฺถา น สกฺขิสฺสาม ตุมฺหากํ ฆรทฺวาเร วิจริตุํ, อมฺหากมฺปิ สสฺสํ เอเกเนว อุทเกน นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ ‘‘น มยํ ทสฺสามา’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ น ทสฺสามา’’ติฯ เอวํ กลหํ วฑฺเฒตฺวา เอโก อุฏฺฐาย เอกสฺส ปหารํ อทาสิ, โสปิ อญฺญสฺสาติ เอวํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา ราชกุลานํ ชาติํ ฆฏฺเฏตฺวา กลหํ วฑฺฒยิํสุฯ

โกลิยกมฺมกรา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห กปิลวตฺถุวาสิเก คเหตฺวา คชฺชถ, เย โสณสิงฺคาลาทโย วิย อตฺตโน ภคินีหิ สทฺธิํ สํวสิํสุฯ