ยสฺส ทานิ ภวํ โควินฺโท กาลํ มญฺญตีติ ‘‘ยสฺสา ปพฺพชฺชาย ภวํ โควินฺโท กาลํ มญฺญติ, อยเมว โหตุ, เอวํ สติ มยฺหมฺปิ ตว สนฺติเก อาคมนํ สฺวาคมนํ ภวิสฺสติ, กถิตธมฺมกถา สุกถิตา ภวิสฺสติ, ตฺวํ ตาต สกลชมฺพุทีเป อคฺคปุริโส ทหโร ปฐมวเย ฐิโต, เอวํ มหนฺตํ นาม สมฺปตฺติสิริวิลาสํ ปหาย ตว ปพฺพชนํ นาม คนฺธหตฺถิโน อยพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา คมนํ วิย อติอุฬารํ, พุทฺธตนฺติ นาเมสา’’ติ มหาปุริสสฺส ทฬฺหีกมฺมํ กตฺวา พฺรหฺมา สนงฺกุมาโร พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ

เรณุราชอามนฺตนาวณฺณนา

[321] มหาปุริโสปิ ‘‘มม อิโตว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนํ นาม น ยุตฺตํ, อหํ ราชกุลสฺส อตฺถํ อนุสาสามิ, ตสฺมา รญฺโญ อาโรเจสฺสามิฯ สเจ โสปิ ปพฺพชิสฺสติ, สุนฺทรเมวฯ โน เจ ปพฺพชิสฺสติ, ปุโรหิตฏฺฐานํ นิยฺยาเตตฺวา อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิ, เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข โภ มหาโควินฺโท,…เป.… นาหํ โปโรหจฺเจ รเม’’ติฯ

ตตฺถ ตฺวํ ปชานสฺสุ รชฺเชนาติ ตว รชฺเชน ตฺวเมว ชานาหิฯ นาหํ โปโรหิจฺเจ รเมติ อหํ ปุโรหิตภาเว น รมามิ, อุกฺกณฺฐิโตสฺมิ, อญฺญํ อนุสาสกํ ชานาหิ, นาหํ โปโรหิจฺเจ รเมติฯ

อถ ราชา – ‘‘ธุวํ จตฺตาโร มาเส ปฏิสลฺลีนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห โภคา มนฺทา ชาตา’’ติ จินฺเตตฺวา ธเนน นิมนฺเตนฺโต – ‘‘สเจ เต อูนํ กาเมหิฯ อหํ ปริปูรยามิ เต’’ติ วตฺวา ปุน – ‘‘กินฺนุ โข เอส เอกโก วิหรนฺโต เกนจิ วิหิํสิโต ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา,

‘‘โย ตํ หิํสติ วาเรมิ, ภูมิเสนาปติ อหํ;

ตุวํ ปิตา อหํ ปุตฺโต, มา โน โควินฺท ปาชหี’’ติฯ –

อาห ฯ ตสฺสตฺโถ – โย ตํ หิํสติ, ตํ วาเรมิ, เกวลํ ตุมฺเห ‘‘อสุโก’’ติ อาจิกฺขถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามีติฯ ภูมิเสนาปติ อหนฺติ อถ วา อหํ ปถวิยา สามี, สฺวาหํ อิมํ รชฺชํ ตุมฺเหเยว ปฏิจฺฉาเปสฺสามิฯ ตุวํ ปิตา อหํ ปุตฺโตติ ตฺวํ ปิติฏฺฐาเน ฐสฺสสิ, อหํ ปุตฺตฏฺฐาเนฯ โส ตฺวํ มม มนํ หริตฺวา อตฺตโนเยว มนํ โควินฺท, ปาเชหิ; ยถา อิจฺฉสิ ตถา ปวตฺตสฺสุฯ อหํ ปน ตว มนํเยว อนุวตฺตนฺโต ตยา ทินฺนปิณฺฑํ ปริภุญฺชนฺโต ตํ อสิจมฺมหตฺโถ วา อุปฏฺฐหิสฺสามิ, รถํ วา เต ปาเชสฺสามิฯ

‘‘มา โน โควินฺท, ปชหี’’ติ วา ปาโฐ ฯ ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ ปิติฏฺฐาเน ติฏฺฐ, อหํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐสฺสามิฯ มา โน ตฺวํ โภ โควินฺท, ปชหิ, มา ปริจฺจชีติฯ อถ มหาปุริโส ยํ ราชา จินฺเตสิ, ตสฺส อตฺตนิ อภาวํ ทสฺเสนฺโต –

‘‘น มตฺถิ อูนํ กาเมหิ, หิํสิตา เม น วิชฺชติ;

อมนุสฺสวโจ สุตฺวา, ตสฺมาหํ น คเห รเม’’ติฯ –

อาหฯ ตตฺถ น มตฺถีติ น เม อตฺถิฯ คเหติ เคเหฯ อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ –

‘‘อมนุสฺโส กถํ วณฺโณ, กิํ เต อตฺถํ อภาสถ;

ยญฺจ สุตฺวา ชหาสิ โน, เคเห อมฺเห จ เกวลี’’ติฯ

ตตฺถ ชหาสิ โน, เคเห อมฺเห จ เกวลีติ พฺราหฺมณสฺส สมฺปตฺติภริเต เคเห สงฺคหวเสน อตฺตโน เคเห กโรนฺโต ยํ สุตฺวา อมฺหากํ เคเห จ อมฺเห จ เกวลี สพฺเพ อปริเสเส ชมฺพุทีปวาสิโน ชหาสีติ วทติฯ

อถสฺส อาจิกฺขนฺโต มหาปุริโส อุปวุตฺถสฺส เม ปุพฺเพติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปวุตฺถสฺสาติ จตฺตาโร มาเส เอกีภาวํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถสฺสฯ ยิฏฺฐกามสฺส เม สโตติ ยชิตุกามสฺส เม สมานสฺสฯ อคฺคิ ปชฺชลิโต อาสิ, กุสปตฺตปริตฺถโตติ กุสปตฺเตหิ ปริตฺถโต สปฺปิทธิมธุอาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิ ชลยิตุมารทฺโธ อาสิ, เอวํ อคฺคิํ ชาเลตฺวา ‘‘มหาชนสฺส ทานํ ทสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา ฐิตสฺส มมาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

สนนฺตโนติ สนงฺกุมาโร พฺรหฺมาฯ ตโต ราชา สยมฺปิ ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา สทฺทหามีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กถํ วตฺเตถ อญฺญถาติ กถํ ตุมฺเห อญฺญถา วตฺติสฺสถฯ เต ตํ อนุวตฺติสฺสามาติ เต มยมฺปิ ตุมฺเหเยว อนุวตฺติสฺสาม, อนุปพฺพชิสฺสามาติ อตฺโถฯ ‘‘อนุวชิสฺสามา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อนุคจฺฉิสฺสามาติ อตฺโถฯ อกาโจติ นิกฺกาโจ อกกฺกโสฯ โควินฺทสฺสานุสาสเนติ ตว โควินฺทสฺส สาสเนฯ ภวนฺตํ โควินฺทเมว สตฺถารํ กริตฺวา จริสฺสามาติ วทติฯ

ฉ ขตฺติยอามนฺตนาวณฺณนา

[322] เยน เต ฉ ขตฺติยา เตนุปสงฺกมีติ เรณุํ ราชานํ ‘‘สาธุ มหาราช รชฺชํ นาม มาตรํ ปิตรํ ภาติภคินีอาทโยปิ มาเรตฺวา คณฺหนฺเตสุ สตฺเตสุ เอวํ มหนฺตํ รชฺชสิริํ ปหาย ปพฺพชิตุกาเมน อุฬารํ มหาราเชน กต’’นฺติ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฬฺหตรมสฺส อุสฺสาหํ กตฺวา อุปสงฺกมิ ฯ เอวํ สมจินฺเตสุนฺติ รญฺโญ จินฺติตนเยเนว กทาจิ พฺราหฺมณสฺส โภคา ปริหีนา ภเวยฺยุนฺติ มญฺญมานา สมจินฺเตสุํฯ ธเนน สิกฺเขยฺยามาติ อุปลาเปยฺยาม สงฺคณฺเหยฺยามฯ ตาวตกํ อาหรียตนฺติ ตาวตกํ อาหราปิยตุ คณฺหิยตุ, ยตฺตกํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ คณฺหถาติ วุตฺตํ โหติฯ ภวนฺตานํเยว วาหสาติ ภวนฺเต ปจฺจยํ กตฺวา, ตุมฺเหหิ ทินฺนตฺตาเยว ปหูตํ สาปเตยฺยํ ชาตํฯ

[323] สเจ ชหถ กามานีติ สเจ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปริจฺจชถฯ ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโนติ เยสุ กาเมสุ ปุถุชฺชโน สตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโตฯ อารมฺภวฺโห ทฬฺหา โหถาติ เอวํ สนฺเต วีริยํ อารภถ, อสิถิลปรกฺกมตํ อธิฏฺฐาย ทฬฺหา ภวถฯ ขนฺตีพลสมาหิตาติ ขนฺติพเลน สมนฺนาคตา ภวถาติ ราชูนํ อุสฺสาหํ ชเนติฯ

เอส มคฺโค อุชุมคฺโคติ เอส กรุณาฌานมคฺโค อุชุมคฺโค นามฯ เอส มคฺโค อนุตฺตโรติ เอเสว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา อสทิสมคฺโค อุตฺตมมคฺโค นามฯ สทฺธมฺโม สพฺภิ รกฺขิโตติ เอโส เอว จ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ สพฺภิรกฺขิตธมฺโม นามฯ อิติ กรุณาฌานสฺส วณฺณภณเนนาปิ เตสํ อนิวตฺตนตฺถาย ทฬฺหีกมฺมเมว กโรติฯ

โก นุ โข ปน โภ ชานาติ ชีวิตานนฺติ โภ ชีวิตํ นาม อุทกปุปฺผุฬูปมํ ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทูปมํ ตงฺขณวิทฺธํสนธมฺมํ, ตสฺส โก คติํ ชานาติ, กิสฺมิํ ขเณ ภิชฺชิสฺสติ? คมนีโย สมฺปราโยติ ปรโลโก ปน อวสฺสํ คนฺตพฺโพว, ตตฺถ ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน มนฺตายํ โพทฺธพฺพํฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย มนฺเตตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํ, อุปปริกฺขิตพฺพญฺจ ชานิตพฺพญฺจาติ อตฺโถฯ กรณตฺเถ วา ภุมฺมํฯ มนฺตายํ โพทฺธพฺพนฺติ มนฺตาย พุชฺฌิตพฺพํ, ญาเณน ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ