[313] เยน เรณุ ราชา เตนุปสงฺกมีติ เอวํ เม อนฺตรา ทฏฺฐุกาโม วา สลฺลปิตุกาโม วา น ภวิสฺสติ, ยโต ฉินฺนปลิโพโธ สุขํ วิหริสฺสามีติ ปลิโพธุปจฺเฉทนตฺถํ อุปสงฺกมิ, เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[316] สาทิสิโยติ สมวณฺณา สมชาติกาฯ

[317] นวํ สนฺธาคารํ กาเรตฺวาติ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานจงฺกมนสมฺปนฺนํ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสนกฺขมํ พหิ นฬปริกฺขิตฺตํ วิจิตฺตํ อาวสถํ กาเรตฺวาฯ กรุณํ ฌานํ ฌายีติ กรุณาย ติกจตุกฺกชฺฌานํ ฌายิ, กรุณามุเขน ปเนตฺถ อวเสสาปิ ตโย พฺรหฺมวิหารา คหิตาวฯ อุกฺกณฺฐนา ปริตสฺสนาติ ฌานภูมิยํ ฐิตสฺส อนภิรติอุกฺกณฺฐนา วา ภยปริตสฺสนา วา นตฺถิ, พฺรหฺมุโน ปน อาคมนปตฺถนา อาคมนตณฺหา อหูติ อตฺโถฯ

พฺรหฺมุนาสากจฺฉาวณฺณนา

[318] ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยเมวฯ อชานนฺตาติ อชานมานาฯ กถํ ชาเนมุ ตํ มยนฺติ (ที. นิ. 2.179) มยํ กินฺติ ตํ ชานาม, อยํ กตฺถวาสิโก, กินฺนาโม, กิํ โคตฺโตติอาทีนํ อาการานํ เกน อากาเรน ตํ ธารยามาติ อตฺโถฯ

มํ เว กุมารํ ชานนฺตีติ มํ ‘‘กุมาโร’’ติ ‘‘ทหโร’’ติ ชานนฺติฯ พฺรหฺมโลเกติ เสฏฺฐโลเกฯ สนนฺตนนฺติ จิรตนํ โปราณกํ ฯ อหํ โส โปราณกุมาโร สนงฺกุมาโร นาม พฺรหฺมาติ ทสฺเสติฯ เอวํ โควินฺท ชานาหีติ โควินฺท ปณฺฑิต, ตฺวํ เอวํ ชานาหิ, เอวํ มํ ธาเรหิฯ

‘‘อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ, มธุสากญฺจ พฺรหฺมุโน;

อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉาม, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภว’’นฺติฯ –

เอตฺถ อคฺฆนฺติ อติถิโน อุปนาเมตพฺพํ วุจฺจติฯ เตเนว อิทมาสนํ ปญฺญตฺตํ, เอตฺถ นิสีทถ, อิทํ อุทกํ ปริสุทฺธํ, อิโต ปานียํ ปิวถ, ปาเท โธวถ, อิทํ ปชฺชํ ปาทานํ หิตตฺถาย อภิสงฺขตํ เตลํ, อิโต ปาเท มกฺเขถ, อิทํ มธุสากนฺติฯ

โพธิสตฺตสฺส พฺรหฺมจริยํ น อญฺเญสํ พฺรหฺมจริยสทิสํ โหติ, น โส ‘‘อิทํ สฺเว, อิทํ ตติยทิวเส ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิธิํ นาม กโรติฯ มธุสากํ ปน อโลณํ อธูปนํ อตกฺกํ อุทเกน เสทิตสากํ, ตํ สนฺธาเยส – ‘‘อิทํ ปริภุญฺชถา’’ติ วทนฺโต ‘‘อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉามา’’ติอาทิมาหฯ อิเม สพฺเพปิ อคฺฆา พฺรหฺมุโน อตฺถิฯ เต อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉามฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตานญฺจ อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ, ปฏิคฺคณฺหาตุ โน ภวํ อิทมคฺฆนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ปเนส – ‘‘อิโต เอกมฺปิ พฺรหฺมา น ภุญฺชตี’’ติ อิทํ น ชานาตีติฯ โน น ชานาติ, ชานนฺโตปิ อตฺตโน สนฺติเก อาคโต อติถิ ปุจฺฉิตพฺโพติ วตฺตสีเสน ปุจฺฉติฯ

อถ โข พฺรหฺมา – ‘‘กิํ นุ โข ปณฺฑิโต มม ปริโภคกรณาภาวํ ญตฺวา ปุจฺฉติ, อุทาหุ โกหญฺเญ ฐตฺวา ปุจฺฉตี’’ติ สมนฺนาหรนฺโต ‘‘วตฺตสีเส ฐิโต ปุจฺฉตี’’ติ ญตฺวา ปฏิคฺคณฺหิตุํ ทานิ เม วฏฺฏตีติ ปฏิคฺคณฺหาม เต อคฺฆํ, ยํ ตฺวํ โควินฺท ภาสสีติ อาหฯ ยํ ตฺวํ โควินฺท ภาสสิ – ‘‘อิทมาสนํ ปญฺญตฺตํ, เอตฺถ นิสีทถา’’ติอาทิ, ตตฺร เต มยํ อาสเน นิสินฺนา นาม โหม, ปานียํ ปีตา นาม โหม, ปาทาปิ เม โธตา นาม โหนฺตุ, เตเลนปิ มกฺขิตา นาม โหนฺตุ, อุทกสากมฺปิ ปริภุตฺตํ นาม โหตุ, ตยา ทินฺนํ อธิวาสิตกาลโต ปฏฺฐาย ยํ ยํ ตฺวํ ภาสสิ, ตํ ตํ มยา ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปฏิคฺคณฺหาม เต อคฺฆํ, ยํ ตฺวํ โควินฺท ภาสสี’’ติฯ เอวํ ปน อคฺฆํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปญฺหสฺส โอกาสํ กโรนฺโต ทิฏฺฐธมฺมหิตตฺถายาติอาทิมาหฯ

กงฺขี อกงฺขิํ ปรเวทิเยสูติ อหํ สวิจิกิจฺโฉ ภวนฺตํ ปเรน สยํ อภิสงฺขตตฺตา ปรสฺส ปากเฏสุ ปรเวทิเยสุ ปญฺเหสุ นิพฺพิจิกิจฺฉํฯ

หิตฺวา มมตฺตนฺติ อิทํ มม, อิทํ มมาติ อุปกรณตณฺหํ จชิตฺวาฯ มนุเชสูติ สตฺเตสุ, มนุเชสุ โย โกจิ มนุโช มมตฺตํ หิตฺวาติ อตฺโถฯ เอโกทิภูโตติ เอกีภูโต, เอโก ติฏฺฐนฺโต เอโก นิสีทนฺโตติฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอโก อุเทติ ปวตฺตตีติ เอโกทิ, ตาทิโส ภูโตติ เอโกทิภูโต ฯ กรุเณธิมุตฺโตติ กรุณาฌาเน อธิมุตฺโต, ตํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวาติ อตฺโถฯ นิรามคนฺโธติ วิสฺสคนฺธวิรหิโตฯ เอตฺถ ฐิโตติ เอเตสุ ธมฺเมสุ ฐิโตฯ

เอตฺถ จ สิกฺขมาโนติ เอเตสุ ธมฺเมสุ สิกฺขมาโนฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อุปริ มหาโควินฺเทน จ พฺรหฺมุนา จ วุตฺโตเยวฯ

[320] ตตฺถ เอเต อวิทฺวาติ เอเต อามคนฺเธ อหํ อวิทฺวา, น ชานามีติ อตฺโถฯ อิธ พฺรูหิ ธีราติ เต เม ตฺวํ อิธ ธีร ปณฺฑิต, พฺรูหิ, วทฯ เกนาวฏา วาติ ปชา กุรุตูติ กตเมน กิเลสาวรเณน อาวริตา ปชา ปูติกา วายติฯ อาปายิกาติ อปายูปคาฯ นิวุตพฺรหฺมโลกาติ นิวุโต ปิหิโต พฺรหฺมโลโก อสฺสาติ นิวุตพฺรหฺมโลโกฯ กตเมน กิเลเสน ปชาย พฺรหฺมโลกูปโค มคฺโค นิวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโนติ ปุจฺฉติฯ

โกโธ โมสวชฺชํ นิกติ จ ทุพฺโภติ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ จ, ปรวิสํวาทนลกฺขโณ มุสาวาโท จ, สทิสํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนลกฺขณา นิกติ จ, มิตฺตทุพฺภนลกฺขโณ ทุพฺโภ จฯ กทริยตา อติมาโน อุสูยาติ ถทฺธมจฺฉริยลกฺขณา กทริยตา จ, อติกฺกมิตฺวา มญฺญนลกฺขโณ อติมาโน จ, ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อุสูยา จฯ อิจฺฉา วิวิจฺฉา ปรเหฐนา จาติ ตณฺหาลกฺขณา อิจฺฉา จ, มจฺฉริยลกฺขณา วิวิจฺฉา จ, วิหิํสาลกฺขณา ปรเหฐนา จฯ โลโภ จ โทโส จ มโท จ โมโหติ ยตฺถ กตฺถจิ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภ จ, ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส จ, มชฺชนลกฺขโณ มโท จ, มุยฺหนลกฺขโณ โมโห จฯ เอเตสุ ยุตฺตา อนิรามคนฺธาติ เอเตสุ จุทฺทสสุ กิเลเสสุ ยุตฺตา ปชา นิรามคนฺธา น โหติ, อามคนฺธา สกุณปคนฺธา ปูติคนฺธาเยวาติ วทติฯ อาปายิกา นิวุตพฺรหฺมโลกาติ เอสา ปน อาปายิกา เจว โหติ, ปฏิจฺฉนฺนพฺรหฺมโลกมคฺคา จาติฯ อิทํ ปน สุตฺตํ กเถนฺเตน อามคนฺธสุตฺเตน ทีเปตฺวา กเถตพฺพํ, อามคนฺธสุตฺตมฺปิ อิมินา ทีเปตฺวา กเถตพฺพํฯ

เต น สุนิมฺมทยาติ เต อามคนฺธา สุนิมฺมทยา สุเขน นิมฺมเทตพฺพา ปหาตพฺพา น โหนฺติ, ทุปฺปชหา ทุชฺชยาติ อตฺโถฯ

ยสฺส ทานิ ภวํ โควินฺโท กาลํ มญฺญตีติ ‘‘ยสฺสา ปพฺพชฺชาย ภวํ โควินฺโท กาลํ มญฺญติ, อยเมว โหตุ, เอวํ สติ มยฺหมฺปิ ตว สนฺติเก อาคมนํ สฺวาคมนํ ภวิสฺสติ, กถิตธมฺมกถา สุกถิตา ภวิสฺสติ, ตฺวํ ตาต สกลชมฺพุทีเป อคฺคปุริโส ทหโร ปฐมวเย ฐิโต, เอวํ มหนฺตํ นาม สมฺปตฺติสิริวิลาสํ ปหาย ตว ปพฺพชนํ นาม คนฺธหตฺถิโน อยพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา คมนํ วิย อติอุฬารํ, พุทฺธตนฺติ นาเมสา’’ติ มหาปุริสสฺส ทฬฺหีกมฺมํ กตฺวา พฺรหฺมา สนงฺกุมาโร พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ

เรณุราชอามนฺตนาวณฺณนา

[321] มหาปุริโสปิ ‘‘มม อิโตว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนํ นาม น ยุตฺตํ, อหํ ราชกุลสฺส อตฺถํ อนุสาสามิ, ตสฺมา รญฺโญ อาโรเจสฺสามิฯ สเจ โสปิ ปพฺพชิสฺสติ, สุนฺทรเมวฯ โน เจ ปพฺพชิสฺสติ, ปุโรหิตฏฺฐานํ นิยฺยาเตตฺวา อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิ, เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข โภ มหาโควินฺโท,…เป.… นาหํ โปโรหจฺเจ รเม’’ติฯ

ตตฺถ ตฺวํ ปชานสฺสุ รชฺเชนาติ ตว รชฺเชน ตฺวเมว ชานาหิฯ นาหํ โปโรหิจฺเจ รเมติ อหํ ปุโรหิตภาเว น รมามิ, อุกฺกณฺฐิโตสฺมิ, อญฺญํ อนุสาสกํ ชานาหิ, นาหํ โปโรหิจฺเจ รเมติฯ

อถ ราชา – ‘‘ธุวํ จตฺตาโร มาเส ปฏิสลฺลีนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห โภคา มนฺทา ชาตา’’ติ จินฺเตตฺวา ธเนน นิมนฺเตนฺโต – ‘‘สเจ เต อูนํ กาเมหิฯ อหํ ปริปูรยามิ เต’’ติ วตฺวา ปุน – ‘‘กินฺนุ โข เอส เอกโก วิหรนฺโต เกนจิ วิหิํสิโต ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา,

‘‘โย ตํ หิํสติ วาเรมิ, ภูมิเสนาปติ อหํ;

ตุวํ ปิตา อหํ ปุตฺโต, มา โน โควินฺท ปาชหี’’ติฯ –

อาห ฯ ตสฺสตฺโถ – โย ตํ หิํสติ, ตํ วาเรมิ, เกวลํ ตุมฺเห ‘‘อสุโก’’ติ อาจิกฺขถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามีติฯ ภูมิเสนาปติ อหนฺติ อถ วา อหํ ปถวิยา สามี, สฺวาหํ อิมํ รชฺชํ ตุมฺเหเยว ปฏิจฺฉาเปสฺสามิฯ ตุวํ ปิตา อหํ ปุตฺโตติ ตฺวํ ปิติฏฺฐาเน ฐสฺสสิ, อหํ ปุตฺตฏฺฐาเนฯ โส ตฺวํ มม มนํ หริตฺวา อตฺตโนเยว มนํ โควินฺท, ปาเชหิ; ยถา อิจฺฉสิ ตถา ปวตฺตสฺสุฯ อหํ ปน ตว มนํเยว อนุวตฺตนฺโต ตยา ทินฺนปิณฺฑํ ปริภุญฺชนฺโต ตํ อสิจมฺมหตฺโถ วา อุปฏฺฐหิสฺสามิ, รถํ วา เต ปาเชสฺสามิฯ