เมนู

[305] ภวมตฺถุ ภวนฺตํ โชติปาลนฺติ โภโต โชติปาลสฺส ภโว วุทฺธิ วิเสสาธิคโม สพฺพกลฺยาณญฺเจว มงฺคลญฺจ โหตูติ อตฺโถฯ สมฺโมทนียํ กถนฺติ? ‘‘อลํ, มหาราช, มา จินฺตยิ, ธุวธมฺโม เอส สพฺพสตฺตาน’’นฺติอาทินา นเยน มรณปฺปฏิสํยุตฺตํ โสกวิโนทนปฏิสนฺถารกถํ ปริโยสาเปตฺวาฯ มา โน ภวํ โชติปาโล อนุสาสนิยา ปจฺจพฺยาหาสีติ มา ปฏิพฺยากาสิ, ‘‘อนุสาสา’’ติ วุตฺโต – ‘‘นาหํ อนุสาสามี’’ติ โน มา อนุสาสนิยา ปจฺจกฺขาสีติ อตฺโถฯ อภิสมฺโภสีติ สํวิทหิตฺวา ปฏฺฐเปสิฯ มนุสฺสา เอวมาหํสูติ ตํ ปิตรา มหาปญฺญตรํ สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสนฺตํ สพฺพกมฺเม อภิสมฺภวนฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺตา โควินฺโท วต, โภ, พฺราหฺมโณ, มหาโควินฺโท วต, โภ, พฺราหฺมโณติ เอวมาหํสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ‘‘โควินฺโท วต, โภ, พฺราหฺมโณ อโหสิ เอตสฺส ปิตา; อยํ ปน มหาโควินฺโท วต, โภ, พฺราหฺมโณ’’ติฯ

รชฺชสํวิภชนวณฺณนา

[306] เยน เต ฉ ขตฺติยาติ เย เต ‘‘สหายา’’ติ วุตฺตา ฉ ขตฺติยา, เต กิร เรณุสฺส เอกปิติกา กนิฏฺฐภาตโร, ตสฺมา มหาโควินฺโท ‘‘อยํ อภิสิตฺโต เอเตสํ รชฺชสํวิภาคํ กเรยฺย วา น วา, ยํนูนาหํ เต ปฏิกจฺเจว เรณุสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฏิญฺญํ คณฺหาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต เยน เต ฉ ขตฺติยา เตนุปสงฺกมิฯ ราชกตฺตาโรติ ราชการกา อมจฺจาฯ

[307] มทนียา กามาติ มทกรา ปมาทกรา กามาฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล เอส อนุสฺสริตุมฺปิ น สกฺกุเณยฺย, ตสฺมา อายนฺตุ โภนฺโต อาคจฺฉนฺตูติ อตฺโถฯ

[308] สรามหํ โภติ ตทา กิร มนุสฺสานํ สจฺจวาทิกาโล โหติ, ตสฺมา ‘‘กทา มยา วุตฺตํ, เกน ทิฏฺฐํ, เกน สุต’’นฺติ อภูตํ อวตฺวา ‘‘สรามหํ โภ’’ติ อาหฯ สมฺโมทนียํ กถนฺติ กิํ มหาราช เทวตฺตํ คเต รญฺเญ มา จินฺตยิตฺถ, ธุวธมฺโม เอส สพฺพสตฺตานํ, เอวํภาวิโน สงฺขาราติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารกถํฯ

สพฺพานิ สกฏมุขานิ ปฏฺฐเปสีติ สพฺพานิ ฉ รชฺชานิ สกฏมุขานิ ปฏฺฐเปสิฯ เอเกกสฺส รญฺโญ รชฺชํ ติโยชนสตํ โหติ, เรณุสฺส รญฺโญ รชฺโชสรณปเทโส ทสคาวุตํ, มชฺเฌ ปน เรณุสฺส รชฺชํ วิตานสทิสํ อโหสิฯ กสฺมา เอวํ ปฏฺฐเปสีติ? กาเลน กาลํ ราชานํ ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺตา อญฺญสฺส รชฺชํ อปีเฬตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รชฺชปเทเสเนว อาคมิสฺสนฺติ เจว คมิสฺสนฺติ จฯ ปรรชฺชํ โอติณฺณสฺส หิ – ‘‘ภตฺตํ เทถ, โคณํ เทถา’’ติ วทโต มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ – ‘‘อิเม ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน วิชิเตน น คจฺฉนฺติ, อมฺหากํ ปีฬํ กโรนฺตี’’ติฯ อตฺตโน วิชิเตน คจฺฉนฺตสฺส ‘‘อมฺหากํ สนฺติกา อิมินา อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธพฺพเมวา’’ติ มนุสฺสา ปีฬํ น มญฺญนฺติฯ อิมมตฺถํ จินฺตยิตฺวา มหาโควินฺโท ‘‘สมฺโมทมานา ราชาโน จิรํ รชฺชมนุสาสนฺตู’’ติ เอวํ ปฏฺฐเปสิฯ

‘‘ทนฺตปุรํ กลิงฺคานํ, อสฺสกานญฺจ โปตนํ;

มาหิสฺสติ อวนฺตีนํ, โสวีรานญฺจ โรทุกํฯ

มิถิลา จ วิเทหานํ, จมฺปา องฺเคสุ มาปิตา;

พาราณสี จ กาสีนํ, เอเต โควินฺทมาปิตา’’ติฯ –

เอตานิ สตฺต นครานิ มหาโควินฺเทเนว เตสํ ราชูนํ อตฺถาย มาปิตานิฯ

‘‘สตฺตภู พฺรหฺมทตฺโต จ, เวสฺสภู ภรโต สห;

เรณุ ทฺเว จ ธตรฏฺฐา, ตทาสุํ สตฺต ภารธา’’ติฯ –

อิมานิ เตสํ สตฺตนฺนมฺปิ นามานิฯ เตสุ หิ เอโก สตฺตภู นาม อโหสิ, เอโก พฺรหฺมทตฺโต นาม, เอโก เวสฺสภู นาม, เอโก เตเนว สห ภรโต นาม, เอโก เรณุ นาม, ทฺเว ปน ธตรฏฺฐาติ อิเม สตฺต ชมฺพุทีปตเล ภารธา มหาราชาโน อเหสุนฺติฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กิตฺติสทฺทอพฺภุคฺคมนวณฺณนา

[311] อุปสงฺกมิํสูติ ‘‘อมฺหากํ อยํ อิสฺสริยสมฺปตฺติ น อญฺญสฺสานุภาเวน, มหาโควินฺทสฺสานุภาเวน นิปฺผนฺนาฯ มหาโควินฺโท อมฺเห สตฺต ราชาโน สมคฺเค กตฺวา ชมฺพุทีปตเล ปติฏฺฐาเปสิ, ปุพฺพูปการิสฺส ปน น สุกรา ปฏิกิริยา กาตุํฯ อมฺเห สตฺตปิ ชเน เอโสเยว อนุสาสตุ, เอตํเยว เสนาปติญฺจ ปุโรหิตญฺจ กโรม, เอวํ โน วุทฺธิ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ มหาโควินฺโทปิ – ‘‘มยา เอเต สมคฺคา กตา, สเจ เอเตสํ อญฺโญ เสนาปติ ปุโรหิโต จ ภวิสฺสติ, ตโต อตฺตโน อตฺตโน เสนาปติปุโรหิตานํ วจนํ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ ภินฺทิสฺสนฺติ, อธิวาเสมิ เนสํ เสนาปติฏฺฐานญฺจ ปุโรหิตฏฺฐานญฺจา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอวํ โภ’’ติ ปจฺจสฺโสสิฯ

สตฺต จ พฺราหฺมณมหาสาเลติ ‘‘อหํ สพฺพฏฺฐาเนสุ สมฺมุโข ภเวยฺยํ วา น วา, ยตฺถาหํ สมฺมุโข น ภวิสฺสามิ, ตตฺเถว เต กตฺตพฺพํ กริสฺสนฺตี’’ติ สตฺต อนุปุโรหิเต ฐเปสิฯ เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘สตฺต จ พฺราหฺมณมหาสาเล’’ติฯ ทิวสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ วา สายํ ปาโต วา นหายนฺตีติ นหาตกาฯ วตจริยปริโยสาเน วา นหาตา, ตโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมเณหิ สทฺธิํ น ขาทนฺติ น ปิวนฺตีติ นหาตกาฯ

[312] อพฺภุคฺคจฺฉีติ อภิอุคฺคจฺฉิฯ ตทา กิร มนุสฺสานํ ‘‘น พฺรหฺมุนา สทฺธิํ อมนฺเตตฺวา สกฺกา เอวํ สกลชมฺพุทีปํ อนุสาสิตุ’’นฺติ นิสินฺนนิสินฺนฏฺฐาเน อยเมว กถา ปวตฺติตฺถฯ น โข ปนาหนฺติ มหาปุริโส กิร – ‘‘อยํ มยฺหํ อภูโต วณฺโณ อุปฺปนฺโน, วณฺณุปฺปตฺติ โข ปน น ภาริยา, อุปฺปนฺนสฺส วณฺณสฺส รกฺขนเมว ภาริยํ, อยญฺจ เม อจินฺเตตฺวา อมนฺเตตฺวา กโรนฺตสฺเสว วณฺโณ อุปฺปนฺโนว, จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กโรนฺตสฺส ปน วิตฺถาริกตโร ภวิสฺสตี’’ติ พฺรหฺมทสฺสเน อุปายํ ปริเยสนฺโต ตํ ทิสฺวา สุตํ โข ปน เมตนฺติอาทิอตฺถํ ปริวิตกฺเกสิฯ