อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เยน การเณน เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว พุทฺธา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํ การณํ นตฺถี’’ติฯ

เอตฺถ จ –

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;

ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติฯ (ม. นิ. 1.503) –

คาถาย เอกจกฺกวาฬเมว เอกา โลกธาตุฯ ‘‘สหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ (อ. นิ. 3.126) อาคตฏฺฐาเน จกฺกวาฬสหสฺสํ เอกา โลกธาตุฯ ‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปยฺย, โอภาเสน จ ผเรยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) อาคตฏฺฐาเน ติสหสฺสิมหาสหสฺสี เอกา โลกธาตุฯ ‘‘อยญฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตู’’ติ (ม. นิ. 3.201) อาคตฏฺฐาเน ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกา โลกธาตุฯ ตํ สนฺธาย เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ อาหฯ เอตฺตกญฺหิ ชาติเขตฺตํ นามฯ ตตฺราปิ ฐเปตฺวา อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีปสฺส มชฺฌิมเทสํ น อญฺญตฺร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ชาติเขตฺตโต ปน ปรํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานเมว น ปญฺญายติฯ เยนตฺเถนาติ เยน ปวารณสงฺคหตฺเถนฯ

สนงฺกุมารกถาวณฺณนา

[300] วณฺเณน เจว ยสสา จาติ อลงฺการปริวาเรน จ ปุญฺญสิริยา จาติ อตฺโถฯ

[301] สาธุ มหาพฺรหฺเมติ เอตฺถ สมฺปสาทเน สาธุสทฺโทฯ สงฺขาย โมทามาติ ชานิตฺวา โมทามฯ

โควินฺทพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

[304] ยาว ทีฆรตฺตํ มหาปญฺโญว โส ภควาติ เอตฺตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา น สกฺกา วตฺตุํ, อถ โข ยาว ทีฆรตฺตํ อติจิรรตฺตํ มหาปญฺโญว โส ภควาฯ โนติ กถํ ตุมฺเห มญฺญถาติฯ อถ สยเมเวตํ ปญฺหํ พฺยากาตุกาโม – ‘‘อนจฺฉริยเมตํ, มาริสา, ยํ อิทานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิปลฺลงฺเก ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ ภินฺทิตฺวา ปฏิวิทฺธอสาธารณญาโณ โส ภควา มหาปญฺโญ ภเวยฺย, กิเมตฺถ อจฺฉริยํ, อปริปกฺกาย ปน โพธิยา ปเทสญาเณ ฐิตสฺส สราคาทิกาเลปิ มหาปญฺญภาวเมว โว, มาริสา, กเถสฺสามี’’ติ ภวปฏิจฺฉนฺนการณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ภูตปุพฺพํ โภติอาทิมาหฯ

ปุโรหิโตติ สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสนปุโรหิโตฯ โควินฺโทติ โควินฺทิยาภิเสเกน อภิสิตฺโต , ปกติยา ปนสฺส อญฺญเทว นามํ, อภิสิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘โควินฺโท’’ติ สงฺขฺยํ คโตฯ โชติปาโลติ โชตนโต จ ปาลนโต จ โชติปาโลฯ ตสฺส กิร ชาตทิวเส สพฺพาวุธานิ อุชฺโชติํสุฯ ราชาปิ ปจฺจูสสมเย อตฺตโน มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิตํ ทิสฺวา ภีโต อฏฺฐาสิฯ โควินฺโท ปาโตว ราชูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิ ราชา – ‘‘กุโต เม อาจริย, สุขเสยฺยา’’ติ วตฺวา ตํ การณํ อาโรเจสิฯ มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺสานุภาเวน สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลิํสูติฯ ราชา – ‘‘กิํ นุ โข เม กุมาโร ปจฺจตฺถิโก ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา สุฏฺฐุตรํ ภายิฯ ‘‘กิํ วิตกฺเกสิ มหาราชา’’ติ จ ปุฏฺโฐ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ โควินฺโท ‘‘มา ภายิ มหาราช, เนโส กุมาโร ตุมฺหากํ ทุพฺภิสฺสติ, สกลชมฺพุทีเป ปน เตน สโม ปญฺญาย น ภวิสฺสติ, มม ปุตฺตสฺส วจเนน มหาชนสฺส กงฺขา ฉิชฺชิสฺสติ, ตุมฺหากญฺจ สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสิสฺสตี’’ติ สมสฺสาเสติฯ ราชา ตุฏฺโฐ – ‘‘กุมารสฺส ขีรมูลํ โหตู’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘กุมารํ มหลฺลกกาเล มม ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ กุมาโร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิมนุปฺปตฺโตฯ โชติตตฺตา ปนสฺส ปาลนสมตฺถตาย จ โชติปาโลตฺเวว นามํ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โชตนโต จ ปาลนโต จ โชติปาโล’’ติฯ

สมฺมา โวสฺสชฺชิตฺวาติ สมฺมา โวสฺสชฺชิตฺวาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ อลมตฺถทสตโรติ สมตฺโถ ปฏิพโล อตฺถทโส อลมตฺถทโส, ตํ อลมตฺถทสํ ติเรตีติ อลมตฺถทสตโรฯ โชติปาลสฺเสว มาณวสฺส อนุสาสนิยาติ โสปิ โชติปาลํเยว ปุจฺฉิตฺวา อนุสาสตีติ ทสฺเสติฯ