เอโก – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐานมฺปิ อุเรน สตฺติสรปฏิจฺฉนฺนมฺปิ ภาโรเยว, มนฺตพเลน อาราเธสฺสามี’’ติ ขตฺตวิชฺชาย กตปริจยตฺตา มนฺตสํวิธาเนน ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณาติฯ ยถา โส, เอวํ จิตฺตธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ

อปโร – ‘‘กิํ อิเมหิ อุปฏฺฐานาทีหิ, ราชาโน นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส ฐานนฺตรํ เทนฺติ, ตาทิสสฺส เทนฺโต มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ชาติสมฺปตฺติเมว นิสฺสาย ฐานนฺตรํ ปาปุณิ, ยถา โส, เอวํ สุปริสุทฺธํ วีมํสํ นิสฺสาย วีมํสธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ

อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํฯ อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺฐาสํฯ

ติวิธโอกาสาธิคมวณฺณนา

[288] สุขสฺสาธิคมายาติ ฌานสุขสฺส มคฺคสุขสฺส ผลสุขสฺส จ อธิคมายฯ สํสฏฺโฐติ สมฺปยุตฺตจิตฺโตฯ อริยธมฺมนฺติ อริเยน ภควตา พุทฺเธน เทสิตํ ธมฺมํฯ สุณาตีติ สตฺถุ สมฺมุขา ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทีหิ วา เทสิยมานํ สุณาติฯ โยนิโส มนสิกโรตีติ อุปายโต ปถโต การณโต ‘อนิจฺจ’นฺติอาทิวเสน มนสิ กโรติฯ ‘‘โยนิโส มนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร, อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ อนตฺตนิ อนตฺตาติ อสุเภ อสุภนฺติ สจฺจานุโลมิเกน วา จิตฺตสฺส อาวฏฺฏนา อนฺวาวฏฺฏนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร, อยํ วุจฺจติ โยนิโสมนสิกาโร’’ติฯ เอวํ วุตฺเต โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ อารภตีติ อตฺโถฯ อสํสฏฺโฐติ วตฺถุกาเมหิปิ กิเลสกาเมหิปิ อสํสฏฺโฐ วิหรติฯ อุปฺปชฺชติ สุขนฺติ อุปฺปชฺชติ ปฐมชฺฌานสุขํฯ สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสนฺติ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส ฌานสุขปจฺจยา อปราปรํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ปมุทาติ ตุฏฺฐาการโต ทุพฺพลปีติฯ ปาโมชฺชนฺติ พลวตรํ ปีติโสมนสฺสํฯ ปฐโม โอกาสาธิคโมติ ปฐมชฺฌานํ ปญฺจนีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ

โอฬาริกาติ เอตฺถ กายวจีสงฺขารา ตาว โอฬาริกา โหนฺตุ, จิตฺตสงฺขารา กถํ โอฬาริกาติ? อปฺปหีนตฺตาฯ กายสงฺขารา หิ จตุตฺถชฺฌาเนน ปหียนฺติ, วจีสงฺขารา ทุติยชฺฌาเนน, จิตฺตสงฺขารา นิโรธสมาปตฺติยาฯ อิติ กายวจีสงฺขาเรสุ ปหีเนสุปิ เต ติฏฺฐนฺติเยวาติ ปหีเน อุปาทาย อปฺปหีนตฺตา โอฬาริกา นาม ชาตาฯ สุขนฺติ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติสุขํฯ สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อปราปรํ โสมนสฺสํฯ ทุติโย โอกาสาธิคโมติ จตุตฺถชฺฌานํ สุขํ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ทุติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยตติยชฺฌานานิ ปเนตฺถ จตุตฺเถ คหิเต คหิตาเนว โหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตานีติฯ

อิทํ กุสลนฺติอาทีสุ กุสลํ นาม ทสกุสลกมฺมปถาฯ อกุสลนฺติ ทสอกุสลกมฺมปถาฯ สาวชฺชทุกาทโยปิ เอเตสํ วเสเนว เวทิตพฺพาฯ สพฺพญฺเจว ปเนตํ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ สปฺปฏิภาคญฺจาติ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคํฯ นิพฺพานเมว เหตํ อปฺปฏิภาคํฯ อวิชฺชา ปหียตีติ วฏฺฏปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ สุขนฺติ อรหตฺตมคฺคสุขญฺเจว ผลสุขญฺจฯ สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสนฺติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อปราปรํ โสมนสฺสํฯ ตติโย โอกาสาธิคโมติ อรหตฺตมคฺโค สพฺพกิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘ตติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺโตฯ เสสมคฺคา ปน ตสฺมิํ คหิเต อนฺโตคธา เอวาติ วิสุํ น วุตฺตาฯ

อิเม ปน ตโย โอกาสาธิคมา อฏฺฐติํสารมฺมณวเสน วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพาฯ กถํ? สพฺพานิ อารมฺมณานิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว อุปจารวเสน จ อปฺปนาวเสน จ ววตฺถเปตฺวา จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมชฺฌานํ ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ กเถตพฺพํฯ เตรสสุ ฐาเนสุ ทุติยตติยชฺฌานานิ, ปนฺนรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถชฺฌานญฺจ นิโรธสมาปตฺติํ ปาเปตฺวา ‘‘ทุติโย โอกาสาธิคโม’’ติ กเถตพฺพํฯ ทส อุปจารชฺฌานานิ ปน มคฺคสฺส ปทฏฺฐานภูตานิ ตติยํ โอกาสาธิคมํ ภชนฺติฯ อปิจ ตีสุ สิกฺขาสุ อธิสีลสิกฺขา ปฐมํ โอกาสาธิคมํ ภชติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ทุติยํ, อธิปญฺญาสิกฺขา ตติยนฺติ เอวํ สิกฺขาวเสนปิ กเถตพฺพํฯ

สามญฺญผเลปิ จูฬสีลโต ยาว ปฐมชฺฌานา ปฐโม โอกาสาธิคโม , ทุติยชฺฌานโต ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา ทุติโย , วิปสฺสนาโต ยาว อรหตฺตา ตติโย โอกาสาธิคโมติ เอวํ สามญฺญผลสุตฺตนฺตวเสนปิ กเถตพฺพํฯ ตีสุ ปน ปิฏเกสุ วินยปิฏกํ ปฐมํ โอกาสาธิคมํ ภชติ, สุตฺตนฺตปิฏกํ ทุติยํ, อภิธมฺมปิฏกํ ตติยนฺติ เอวํ ปิฏกวเสนปิ กเถตพฺพํฯ

ปุพฺเพ กิร มหาเถรา วสฺสูปนายิกาย อิมเมว สุตฺตํ ปฏฺฐเปนฺติฯ กิํ การณา? ตีณิ ปิฏกานิ วิภชิตฺวา กเถตุํ ลภิสฺสามาติฯ เตปิฏเกน หิ สโมธาเนตฺวา กเถนฺตสฺส ทุกฺกถิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํฯ เตปิฏกํ ภชาเปตฺวา กถิตเมว อิทํ สุตฺตํ สุกถิตํ โหตีติฯ

จตุสติปฏฺฐานวณฺณนา

[289] กุสลสฺสาธิคมายาติ มคฺคกุสลสฺส เจว ผลกุสลสฺส จ อธิคมตฺถายฯ อุภยมฺปิ เหตํ อนวชฺชฏฺเฐน เขมฏฺเฐน วา กุสลเมวฯ ตตฺถ สมฺมาสมาธิยตีติ ตสฺมิํ อชฺฌตฺตกาเย สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต โหติฯ พหิทฺธา ปรกาเย ญาณทสฺสนํ อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺตโน กายโต ปรสฺส กายาภิมุขํ ญาณํ เปเสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺเถว จ สติมาติ ปเทน กายาทิปริคฺคาหิกา สติ, โลโกติ ปเทน ปริคฺคหิตกายาทโยว โลโกฯ จตฺตาโร เจเต สติปฏฺฐานา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ