ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา

[287] ยาวสุปญฺญตฺตา จิเม เตน ภควตาติ เตน มยฺหํ สตฺถารา ภควตา ยาว สุปญฺญตฺตา ยาว สุกถิตาฯ อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปาทาติ เวทิตพฺพาฯ อิทฺธิปหุตายาติ อิทฺธิปโหนกตายฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิวิปชฺชนภาวาย, ปุนปฺปุนํ อาเสวนวเสน จิณฺณวสิตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิวิกุพฺพนภาวาย, นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถายฯ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติอาทีสุ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํฯ อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเฐน วา, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขฺยํ คตานํ อภิญฺญาจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูโต เสสจิตฺตเจตสิกราสีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 434)ฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยเถว หิ ฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ วุตฺโต, เอวํ วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสาสมาธีติ วุจฺจติฯ อปิจ อุปจารชฺฌานํ ปาโท, ปฐมชฺฌานํ อิทฺธิฯ สอุปจารํ ปฐมชฺฌานํ ปาโท, ทุติยชฺฌานํ อิทฺธีติ เอวํ ปุพฺพภาเค ปาโท, อปรภาเค อิทฺธีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิตฺถาเรน อิทฺธิปาทกถา วิสุทฺธิมคฺเค จ วิภงฺคฏฺฐกถาย จ วุตฺตาฯ

เกจิ ปน ‘‘นิปฺผนฺนา อิทฺธิฯ อนิปฺผนฺโน อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติ, เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬิกวาโร นาม อาภโต – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโทฯ ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํฯ โย ตสฺมิํ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท, อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. 458)ฯ อิเม ปน โลกุตฺตรวเสเนว อาคตาฯ ตตฺถ รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา, สมฺภูตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา, อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวาติฯ

ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ราชานํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐาเน ฉนฺทชาโต รญฺโญ อชฺฌาสยญฺจ รุจิญฺจ ญตฺวา ทิวา จ รตฺโต จ อุปฏฺฐหนฺโต ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ ฉนฺทธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ

เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐาตุํ โก สกฺโกติ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รญฺญา ปหิโต ปรกฺกเมน สตฺตุมทฺทนํ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ วีริยธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ