พฺรหฺมุโน เหตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ยถา สูริยสฺส อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ อรุณุคฺคํ, เอวเมว พฺรหฺมุโนปิ เอตํ – ‘‘ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ ทีเปติฯ

สนงฺกุมารกถาวณฺณนา

[284] อนภิสมฺภวนีโยติ อปตฺตพฺโพ, น ตํ เทวา ตาวติํสา ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ จกฺขุปถสฺมินฺติ จกฺขุปสาเท อาปาเถ วาฯ โส เทวานํ จกฺขุสฺส อาปาเถ สมฺภวนีโย ปตฺตพฺโพ น โหติ, น อภิภวตีติ วุตฺตํ โหติฯ เหฏฺฐา เหฏฺฐา หิ เทวตา อุปรูปริ เทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, เวทปฏิลาภนฺติ ตุฏฺฐิปฏิลาภํฯ อธุนาภิสิตฺโต รชฺเชนาติ สมฺปติ อภิสิตฺโต รชฺเชนฯ อยํ ปนตฺโถ ทุฏฺฐคามณิอภยวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ –

โส กิร ทฺวตฺติํส ทมิฬราชาโน วิชิตฺวา อนุราธปุเร ปตฺตาภิเสโก ตุฏฺฐโสมนสฺเสน มาสํ นิทฺทํ น ลภิ, ตโต – ‘‘นิทฺทํ น ลภามิ, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาจิกฺขิฯ เตน หิ, มหาราช, อชฺช อุโปสถํ อธิฏฺฐาหีติฯ โส จ อุโปสถํ อธิฏฺฐาสิฯ สงฺโฆ คนฺตฺวา – ‘‘จิตฺตยมกํ สชฺฌายถา’’ติ อฏฺฐ อาภิธมฺมิกภิกฺขู เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา – ‘‘นิปชฺช ตฺวํ, มหาราชา,’’ติ วตฺวา สชฺฌายํ อารภิํสุฯ ราชา สชฺฌายํ สุณนฺโตว นิทฺทํ โอกฺกมิฯ เถรา – ราชานํ มา ปโพธยิตฺถาติ ปกฺกมิํสุฯ ราชา ทุติยทิวเส สูริยุคฺคมเน ปพุชฺฌิตฺวา เถเร อปสฺสนฺโต – ‘‘กุหิํ อยฺยา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตุมฺหากํ นิทฺโทกฺกมนภาวํ ญตฺวา คตาติฯ นตฺถิ, โภ, มยฺหํ อยฺยกสฺส ทารกานํ อชานนกเภสชฺชํ นาม, ยาว นิทฺทาเภสชฺชมฺปิ ชานนฺติ เยวาติ อาหฯ

ปญฺจสิโขติ ปญฺจสิขคนฺธพฺพสทิโส หุตฺวาฯ ปญฺจสิขคนฺธพฺพเทวปุตฺตสฺส กิร สพฺพเทวตา อตฺตภาวํ มมายนฺติฯ ตสฺมา พฺรหฺมาปิ ตาทิสํเยว อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปาตุรโหสิฯ ปลฺลงฺเกน นิสีทีติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ

วิสฺสฏฺโฐติ สุมุตฺโต อปลิพุทฺโธฯ วิญฺเญยฺโยติ อตฺถวิญฺญาปโนฯ มญฺชูติ มธุโร มุทุฯ สวนีโยติ โสตพฺพยุตฺตโก กณฺณสุโขฯ

พินฺทูติ เอกคฺฆโนฯ อวิสารีติ สุวิสโท อวิปฺปกิณฺโณฯ คมฺภีโรติ นาภิมูลโต ปฏฺฐาย คมฺภีรสมุฏฺฐิโต, น ชิวฺหาทนฺตโอฏฺฐตาลุมตฺตปฺปหารสมุฏฺฐิโตฯ เอวํ สมุฏฺฐิโต หิ อมธุโร จ โหติ, น จ ทูรํ สาเวติฯ นินฺนาทีติ มหาเมฆมุทิงฺคสทฺโท วิย นินฺนาทยุตฺโตฯ อปิเจตฺถ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺโถเยวาติ เวทิตพฺโพฯ ยถาปริสนฺติ ยตฺตกา ปริสา, ตตฺตกเมว วิญฺญาเปติฯ อนฺโต ปริสายํ เยวสฺส สทฺโท สมฺปริวตฺตติ, น พหิทฺธา วิธาวติฯ เย หิ เกจีติ อาทิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ วทติฯ สรณํ คตาติ น ยถา วา ตถา วา สรณํ คเต สนฺธาย วทติฯ นิพฺเพมติกคหิตสรเณ ปน สนฺธาย วทติฯ คนฺธพฺพกายํ ปริปูเรนฺตีติ คนฺธพฺพเทวคณํ ปริปูเรนฺติฯ อิติ อมฺหากํ สตฺถุ โลเก อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ฉ เทวโลกาทีสุ ปิฏฺฐํ โกฏฺเฏตฺวา ปูริตนาฬิ วิย สรวนนฬวนํ วิย จ นิรนฺตรํ ชาตปริสาติ อาหฯ

ภาวิตอิทฺธิปาทวณฺณนา

[287] ยาวสุปญฺญตฺตา จิเม เตน ภควตาติ เตน มยฺหํ สตฺถารา ภควตา ยาว สุปญฺญตฺตา ยาว สุกถิตาฯ อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปาทาติ เวทิตพฺพาฯ อิทฺธิปหุตายาติ อิทฺธิปโหนกตายฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิวิปชฺชนภาวาย, ปุนปฺปุนํ อาเสวนวเสน จิณฺณวสิตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิวิกุพฺพนภาวาย, นานปฺปการโต กตฺวา ทสฺสนตฺถายฯ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติอาทีสุ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํฯ อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเฐน วา, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขฺยํ คตานํ อภิญฺญาจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูโต เสสจิตฺตเจตสิกราสีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 434)ฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยเถว หิ ฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ วุตฺโต, เอวํ วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสาสมาธีติ วุจฺจติฯ อปิจ อุปจารชฺฌานํ ปาโท, ปฐมชฺฌานํ อิทฺธิฯ สอุปจารํ ปฐมชฺฌานํ ปาโท, ทุติยชฺฌานํ อิทฺธีติ เอวํ ปุพฺพภาเค ปาโท, อปรภาเค อิทฺธีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิตฺถาเรน อิทฺธิปาทกถา วิสุทฺธิมคฺเค จ วิภงฺคฏฺฐกถาย จ วุตฺตาฯ

เกจิ ปน ‘‘นิปฺผนฺนา อิทฺธิฯ อนิปฺผนฺโน อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติ, เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬิกวาโร นาม อาภโต – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโทฯ ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํฯ โย ตสฺมิํ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท, อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. 458)ฯ อิเม ปน โลกุตฺตรวเสเนว อาคตาฯ ตตฺถ รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา, สมฺภูตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา, อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวาติฯ

ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ราชานํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐาเน ฉนฺทชาโต รญฺโญ อชฺฌาสยญฺจ รุจิญฺจ ญตฺวา ทิวา จ รตฺโต จ อุปฏฺฐหนฺโต ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ ฉนฺทธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ

เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐาตุํ โก สกฺโกติ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รญฺญา ปหิโต ปรกฺกเมน สตฺตุมทฺทนํ กตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ วีริยธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ