[268] อถ โข, อานนฺท, สุภทฺทา เทวี อสฺสูนิ ปุญฺฉิตฺวาติ เทวี เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา อสฺสูนิ ปุญฺฉิตฺวา เอตทโวจฯ

พฺรหฺมโลกูปคมวณฺณนา

[269] คหปติสฺส วาติ กสฺมา อาห? เตสํ กิร โสณเสฏฺฐิปุตฺตาทีนํ วิย มหตี สมฺปตฺติ โหติ, โสณสฺส กิร เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เอกา ภตฺตปาติ ทฺเว สตสหสฺสานิ อคฺฆติฯ อิติ เตสํ ตาทิสํ ภตฺตํ ภุตฺตานํ มุหุตฺตํ ภตฺตสมฺมโท ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ โหติฯ

[271] ยํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกํเยว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสิํสุฯ ปาสาทกูฏาคาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปลฺลงฺกาทีสุปิ เอกํเยว ปลฺลงฺกํ ปริภุญฺชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติฯ อิตฺถีสุปิ เอกาว ปจฺจุปฏฺฐาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติ, ปริทหามีติ เอกเมว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺติฯ ภุญฺชามีติ ปรมปฺปมาเณน นาฬิโกทนมตฺตํ ภุญฺชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ อฏฺฐนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติฯ

เอตานิ ปน จตุราสีติ นครสหสฺสานิ เจว ปาสาทสหสฺสานิ จ กูฏาคารสหสฺสานิ จ เอกิสฺสาเยว ปณฺณสาลาย นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ จตุราสีติ ปลฺลงฺกสหสฺสานิ นิปชฺชนตฺถาย ทินฺนมญฺจกสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ จตุราสีติ หตฺถิสหสฺสานิ อสฺสสหสฺสานิ รถสหสฺสานิ นิสีทนตฺถาย ทินฺนปีฐสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ จตุราสีติ มณิสหสฺสานิ เอกทีปสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ เอกโปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ จตุราสีติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปุตฺตสหสฺสานิ คหปติสหสฺสานิ ปริโภคภาชนปตฺตถาลก ธมกรณ ปริสฺสาวน อารกณฺฏก ปิปฺผลก นขจฺเฉทน กุญฺจิกกณฺณมลหรณี ปาทกถลิก อุปาหน ฉตฺต กตฺตรยฏฺฐิทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ จตุราสีติ เธนุสหสฺสานิ โครสทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ

จตุราสีติ วตฺถโกฏิสหสฺสานิ นิวาสนปารุปนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ ฯ จตุราสีติ ถาลิปากสหสฺสานิ โภชนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[272] เอวํ ภควา มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺติํ อาทิโต ปฏฺฐาย วิตฺถาเรน กเถตฺวา สพฺพํ ตํ ทารกานํ ปํสฺวาคารกีฬนํ วิย ทสฺเสนฺโต ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺโนว ปสฺสานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติวิชหเนน นิพฺพุตปทีโป วิย อปญฺญตฺติกภาวํ คตาฯ เอวํ อนิจฺจา โข, อานนฺท, สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ

เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อภิรุหิตฺวา จมฺปกปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต โอตเรยฺย, เอวเมว นิสฺเสณิํ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสมฺปตฺติํ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ฐิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต วิย โอติณฺโณฯ เตเนว ปุพฺเพ วสภราชา ทีฆภาณกตฺเถรานํ โลหปาสาทสฺส ปาจีนปสฺเส อมฺพลฏฺฐิกายํ อิมํ สุตฺตํ สชฺฌายนฺตานํ สุตฺวา – ‘‘กิํ, โภ, มยฺหํ อยฺยเกน เอตฺถ วุตฺตํ, อตฺตโน ขาทิตปีตฏฺฐาเน สมฺปตฺติเมว กเถตี’’ติ จินฺเตนฺโต – ‘‘เอวํ อนิจฺจา โข, อานนฺท, สงฺขารา’’ติ วุตฺตกาเล ‘‘อิมํ, โภ, ทิสฺวา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วามหตฺถํ สมิญฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏตฺวา – ‘‘สาธุ สาธู’’ติ ตุฏฺฐหทโย สาธุการํ อทาสิฯ

เอวํ อทฺธุวาติ เอวํ อุทกปุปฺผุฬาทโย วิย ธุวภาววิรหิตาฯ เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตาฯ

สรีรํ นิกฺขิเปยฺยาติ สรีรํ ฉฑฺเฑยฺยฯ อิทานิ อญฺญสฺส สรีรสฺส นิกฺเขโป วา ปฏิชคฺคนํ วา นตฺถิ กิเลสปหีนตฺตา, อานนฺท, ตถาคตสฺสาติ วทติฯ อิทํ ปน วตฺวา ปุน เถรํ อามนฺเตสิ, จกฺกวตฺติโน อานุภาโว นาม รญฺโญ ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติฯ มหาสุทสฺสนสฺส ปน กาลงฺกิริยโต สตฺตเมว ทิวเส สตฺตรตนปาการา สตฺตรตนตาลา จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ ธมฺมปาสาโท ธมฺมโปกฺขรณี จกฺกรตนนฺติ สพฺพเมตํ อนฺตรธายีติฯ หตฺถิอาทีสุ ปน อยํ ธมฺมตา ขีณายุกา สเหว กาลงฺกโรนฺติฯ

อายุเสเส สติ หตฺถิรตนํ อุโปสถกุลํ คจฺฉติ, อสฺสรตนํ วลาหกกุลํ, มณิรตนํ เวปุลฺลปพฺพตเมว คจฺฉติฯ อิตฺถิรตนสฺส อานุภาโว อนฺตรธายติฯ คหปติรตนสฺส จกฺขุ ปากติกเมว โหติฯ ปริณายกรตนสฺส เวยฺยตฺติยํ นสฺสติฯ

อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปาฬิยํ อารุฬฺหญฺจ อนารุฬฺหญฺจ สพฺพํ ภควา อโวจฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

มหาสุทสฺสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ชนวสภสุตฺตวณฺณนา

นาติกิยาทิพฺยากรณวณฺณนา

[273-275] เอวํ เม สุตนฺติ ชนวสภสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – ปริโต ปริโต ชนปเทสูติ สมนฺตา สมนฺตา ชนปเทสุฯ ปริจารเกติ พุทฺธธมฺมสงฺฆานํ ปริจารเกฯ อุปปตฺตีสูติ ญาณคติปุญฺญานํ อุปปตฺตีสุฯ กาสิโกสเลสูติ กาสีสุ จ โกสเลสุ จ, กาสิรฏฺเฐ จ โกสลรฏฺเฐ จาติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ องฺคมคธโยนกกมฺโพชอสฺสกอวนฺติรฏฺเฐสุ ปน ฉสุ น พฺยากโรติฯ อิเมสํ ปน โสฬสนฺนํ มหาชนปทานํ ปุริเมสุ ทสสุเยว พฺยากโรติฯ นาติกิยาติ นาติกคามวาสิโนฯ

เตนาติ เตน อนาคามิอาทิภาเวนฯ สุตฺวาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากโรนฺตสฺส ภควโต ปญฺหาพฺยากรณํ สุตฺวา เตสํ อนาคามิอาทีสุ นิฏฺฐงฺคตา หุตฺวาฯ เตน อนาคามิอาทิภาเวน อตฺตมนา อเหสุํฯ อฏฺฐกถายํ ปน เตนาติ เต นาติกิยาติ วุตฺตํฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ น-กาโร นิปาตมตฺตํ โหติฯ

อานนฺทปริกถาวณฺณนา

[277] ภควนฺตํ กิตฺตยมานรูโปติ อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม, อโห สงฺโฆ; อโห ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ เอวํ กิตฺตยนฺโตว กาลมกาสิฯ พหุชโน ปสีเทยฺยาติ อมฺหากํ ปิตา มาตา ภาตา ภคินี ปุตฺโต ธีตา สหายโก, เตน อมฺเหหิ สทฺธิํ เอกโต ภุตฺตา, เอกโต สยิตา, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ มนาปํ อกริมฺห, โส กิร อนาคามี สกทาคามี โสตาปนฺโน; อโห สาธุ, อโห สุฏฺฐูติ เอวํ พหุชโน ปสาทํ อาปชฺเชยฺยฯ

[278] คตินฺติ ญาณคติํฯ อภิสมฺปรายนฺติ ญาณาภิสมฺปรายเมวฯ อทฺทสา โขติ กิตฺตเก ชเน อทฺทส? จตุวีสติสตสหสฺสานิฯ