โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมกุมุทปุณฺฑรีกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสฺสเร วิย ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา จกฺกรตนเทสิเตเนว มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานิํ ปจฺจาคจฺฉติฯ อถ ตํ จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ โสภยมานํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

เอวํ ปติฏฺฐิเต ปน ตสฺมิํ จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา ทีปิกาหิ วา กิญฺจิ กรณียํ น โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺติํ อนฺธการํ วิธมติเยวฯ เย ปน อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพเมตํ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิณํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา…เป.… เอวรูปํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

หตฺถิรตนวณฺณนา

[246] เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺเสว จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ สมํ สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา หริจนฺทนาทีหิ สุรภิคนฺเธหิ อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺฐา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสโมกิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนุญฺญกุสุมทามปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย อภิสงฺขริตฺวา – ‘‘เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา’’ติ วทนฺติฯ โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ จ สมาทาย ตํ ปุญฺญสมฺปตฺติํ อาวชฺชนฺโต นิสีทิฯ อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา วา ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวามุขปฏิมณฺฑิตวิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปติฏฺโฐ สุสณฺฐิตองฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส วิกสิตรตฺตปทุมจารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสคมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรญฺชิตปริยนฺโต วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโฐ อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ปเทเส ติฏฺฐติฯ โส ฉทฺทนฺตกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉติฯ อุโปสถกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโฐฯ ปาฬิยํ ปน อุโปสโถ นาคราชา อิจฺเจว อาคตํฯ นาคราชา นาม กสฺสจิ อปริโภโค, สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ สฺวายํ ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ จกฺกวตฺตีนํ วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติฯ มหาสุทสฺสนสฺส ปน สยเมว ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ตํ หตฺถิํ อปเนตฺวา ตตฺถ อฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท…เป.… นาคราชา’’ติฯ

เอวํ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺฐตุฏฺฐา เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจนฺติฯ ราชา ตุริตตุริโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต – ‘‘ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา’’ติ จินฺตยนฺโต หตฺถํ ปสาเรติฯ อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺพิตฺวา สูรตภาวํ ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติฯ ราชา ตํ อาโรหิตุกาโม โหติฯ อถสฺส ปริชนา อธิปฺปายํ ญตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ สุวณฺณทฺธชํ สุวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อุปเนนฺติฯ ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา อารุยฺห อากาสคมนนินฺนจิตฺโต โหติฯ ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส นาคราชา ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลํ นีลคคนตลํ อภิลงฺฆติฯ ตโต จกฺกจาริกาย วุตฺตนเยเนว สกลราชปริสาฯ อิติ สปริโส ราชา อนฺโตปาตราเสเยว สกลปถวิํ อนุสํยายิตฺวา ราชธานิํ ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน หตฺถิรตนํ โหติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตาทิสเมว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิสฺวา รญฺโญ…เป.… ปาตุรโหสี’’ติฯ

อสฺสรตนวณฺณนา

[247] เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺฐานํ สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รญฺโญ ตสฺส อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติฯ โส ปุริมนเยเนว กตทานมานนสกฺกาโร สมาทินฺนสีลพฺพโต ปาสาทตเล สุขนิสินฺโน ปุญฺญสมฺปตฺติํ สมนุสฺสรติฯ อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิรีโก รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปุญฺชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสํหตสรีโร กากคีวา วิย อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กาฬสีโสติ สุฏฺฐุ กปฺเปตฺวา ฐปิเตหิ วิย มุญฺชสทิเสหิ สณฺหวฏฺฏอุชุคเตหิ เกเสหิ สมนฺนาคตตฺตา มุญฺชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐาติฯ มหาสุทสฺสนสฺส ปเนส หตฺถิรตนํ วิย อาคโตฯ เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา – ‘‘ปุน จ ปร’’นฺติอาทิมาหฯ

มณิรตนวณฺณนา

[248] เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติโน จตุหตฺถายามํ สกฏนาภิสมปริณาหํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคเตหิ สุปริสุทฺธมุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กญฺจนปทุเมหิ อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริํ ผรมานํ วิย เวปุลฺลปพฺพตโต มณิรตนํ อาคจฺฉติฯ ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺฐิหตฺถปฺปมาณํ อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลา วิย สญฺชาตาโลโก โหติฯ ตโต กสฺสกา กสิกมฺมํ วาณิชา อาปณุคฺฆาฏนํ เต เต สิปฺปิโน ตํ ตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ ‘‘ทิวา’’ติ มญฺญมานาฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตํ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จ ปรํ อานนฺท,…เป.… มณิรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

อิตฺถิรตนวณฺณนา

[249] เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน วิสยสุขวิเสสสฺส วิเสสการณํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติฯ มทฺทราชกุลโต วา หิสฺส อคฺคมเหสิํ อาเนนฺติ, อุตฺตรกุรุโต วา ปุญฺญานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติฯ อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ – ‘‘ปุน จ ปรํ, อานนฺท, รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุรโหสิ, อภิรูปา ทสฺสนียา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิยํเยว อาคตาฯ

ตตฺถ สณฺฐานปาริปูริยา อธิกํ รูปํ อสฺสาติ อภิรูปาฯ ทิสฺสมานาว จกฺขูนิ ปิณยติ, ตสฺมา อญฺญํ กิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺฐพฺพาติ ทสฺสนียาฯ ทิสฺสมานาว โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกาฯ ปรมายาติ เอวํ ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมายฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตายฯ สมนฺนาคตาติ อุเปตาฯ อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสาฯ ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกิสา นาติถูลาฯ