สุสิรํ นาม วํสาทิฯ ฆนํ นาม สมฺมาทิฯ สุวินีตสฺสาติ อากฑฺฒนสิถิลกรณาทีหิ สุมุจฺฉิตสฺสฯ สุปฺปฏิตาฬิตสฺสาติ ปมาเณ ฐิตภาวชานนตฺถํ สุฏฺฐุ ปฏิตาฬิตสฺสฯ สุกุสเลหิ สมนฺนาหตสฺสาติ เย วาทิตุํ เฉกา กุสลา, เตหิ วาทิตสฺสฯ ธุตฺตาติ อกฺขธุตฺตา,ฯ โสณฺฑาติ สุราโสณฺฑาฯ เตเยว ปุนปฺปุนํ ปาตุกามตาวเสน ปิปาสาฯ ปริจาเรสุนฺติ (ที. นิ. 2.132) หตฺถํ วา ปาทํ วา จาเลตฺวา นจฺจนฺตา กีฬิํสุฯ

จกฺกรตนวณฺณนา

[243] สีสํ นฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธิํ คนฺโธทเกน นหาตสฺสฯ อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺสฯ อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส อุปริ คตสฺส, สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริมหาตเล สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺสฯ ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นหายิตฺวา กตปาตราโส สุทฺธํ อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กริตฺวา อุปริปาสาทสฺส สิริสยเน ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทานาทิมยํ ปุญฺญสมุทายํ อาวชฺชนฺโต นิสีทิฯ อยํ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตาฯ

เตสํ ตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปุญฺญกมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นีลมณิสงฺฆาตสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ภินฺทมานํ วิย, อากาสํ อลงฺกุรุมานํ วิย ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติฯ ตํ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว ปาตุรโหสิฯ ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํฯ สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ สหสฺสารํฯ สห เนมิยา, สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ สนาภิกํฯ สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปุณฺณนฺติ สพฺพาการปริปูรํฯ

ตตฺถ จกฺกญฺจ ตํ รติชนนฏฺเฐน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํฯ ยาย ปน ตํ นาภิยา ‘‘สนาภิก’’นฺติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมยา โหติ, มชฺเฌ ปนสฺสา สารรชตมยา ปนาฬิ, ยาย สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานา วิย วิโรจติ, มชฺเฌ ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน, อุโภสุปิ พาหิรนฺเตสุ รชตปฏฺเฏน กตปริกฺเขปา โหติฯ

เตสุ ปนสฺส นาภิปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏสุ ยุตฺตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ อยํ ตาว อสฺส นาภิยา สพฺพาการปริปูรตาฯ

เยหิ ปน ตํ – ‘‘อเรหิ สหสฺสาร’’นฺติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา สูริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ, เตสมฺปิ ฆฏกมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ สุวิภตฺตาเนว หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตาฯ

ยาย ปน ตํ เนมิยา – ‘‘สเนมิก’’นฺติ วุตฺตํ, สา พาลสูริยรสฺมิกลาปสิริํ อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติฯ สนฺธีสุ ปนสฺสา สญฺฌาราคสสฺสิริกา รตฺตชมฺพุนทปฏฺฏา วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตา หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตาฯ

เนมิมณฺฑลปิฏฺฐิยํ ปนสฺส ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตเร ธมนวํโส วิย อนฺโต สุสิโร ฉิทฺทมณฺฑลขจิโต วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ โหติ, ยสฺส วาเตริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปญฺจงฺคิกตูริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย จ กมนีโย จ มทนีโย จ โหติฯ ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ เสตจฺฉตฺตํ อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามานํ ทฺเว ปนฺติโยติ เอวํ สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวยปริวารเสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต ทฺเว สีหมุขานิ โหนฺติ, เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิรีกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกปริยนฺตา อากาสคงฺคาคติโสภํ อวหสมานา วิย ทฺเว มุตฺตกลาปา โอลมฺพนฺติฯ เยหิ จกฺกรตเนน สทฺธิํ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ วิย ขายนฺติฯ อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตาฯ

ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทิตฺวา ปวตฺตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย, รุกฺขสาขคฺคานิ ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺฐาย สุยฺยมาเนน มธุรสฺสเรน สตฺตานํ โสตานิ โอธาปยมานํ โยชนโต ปฏฺฐาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ สมากฑฺฒนฺตํ วิย, รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปุญฺญานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย, ราชธานิยา อภิมุขํ อาคจฺฉติฯ

อถสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสวเนเนว – ‘‘กุโต นุ โข, กสฺส นุ โข อยํ สทฺโท’’ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ อาโลกยมานานํ เตสํ มนุสฺสานํ อญฺญตโร อญฺญตรํ เอวมาห – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อจฺฉริยํ, อยํ ปุณฺณจนฺโท ปุพฺเพ เอโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺเชว ปน อตฺตทุติโย อุคฺคโต, เอตญฺหิ ราชหํสมิถุนมิว ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคนตลํ อภิลงฺฆตี’’ติฯ ตมญฺโญ อาห – ‘‘กิํ กเถสิ, สมฺม, กุหิํ นาม ตยา ทฺเว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา, นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิญฺฉรกิรโณ ทิวากโร อุคฺคโต’’ติ, ตมญฺโญ หสิตํ กตฺวา เอวมาห – ‘‘กิํ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ อิทาเนว ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ? อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภาสมุทยุชฺชลํ เอกสฺสาปิ ปุญฺญวโต วิมานํ ภวิสฺสตี’’ติฯ เต สพฺเพปิ อปสารยนฺตา อญฺเญ เอวมาหํสุ – ‘‘โภ, กิํ พหุํ วิลปถ, เนวายํ ปุณฺณจนฺโท, น สูริโย น เทววิมานํฯ น เหเตสํ เอวรูปา สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ, จกฺกรตเนน ปน เอเตน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ ปวตฺตสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย ตํ จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติฯ ตโต เตหิ – ‘‘กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺต’’นฺติ วุตฺเต ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘‘น กสฺสจิ อญฺญสฺส, นนุ อมฺหากํ มหาราชา ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต, ตสฺเสตํ นิพฺพตฺต’’นฺติฯ อถ โส จ มหาชโน, โย จ อญฺโญ ปสฺสติ, สพฺโพ จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติฯ ตํ จาปิ จกฺกรตนํ รญฺโญเยว อตฺถาย อตฺตโน อาคตภาวํ ญาเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว นครํ อนุสํยายิตฺวา, อถ รญฺโญ อนฺเตปุรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา, อนฺเตปุรสฺส จ อุตฺตรสีหปญฺชรสทิเส ฐาเน ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติฯ

เอวํ ฐิตสฺส ปนสฺส วาตปานฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลํ อนฺโตปาสาทํ อลงฺกุรุมานํ ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย สญฺชาตาภิลาโส ราชา โหติฯ ปริชโนปิสฺส ปิยวจนปาภเตน อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทติฯ อถ ราชา พลวปีติปาโมชฺชผุฏสรีโร ปลฺลงฺกํ โมเจตฺวา อุฏฺฐายาสนา สีหปญฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา ‘‘สุตํ โข ปน เมต’’นฺติอาทิกํ จินฺตนํ จินฺตยติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตํ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิสฺวา รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส…เป.… อสฺสํ นุ โข อหํ ราชา จกฺกวตฺตี’’ติฯ ตตฺถ โส โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหตีติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเต อิทานิ ตสฺส ปวตฺตาปนตฺถํ ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อถ โข อานนฺทาติอาทิมาหฯ

[244] ตตฺถ อุฏฺฐายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา จกฺกรตนสมีปํ อาคนฺตฺวาฯ สุวณฺณภิงฺการํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬิํ สุวณฺณภิงฺการํ อุกฺขิปิตฺวาฯ อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนญฺหิ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา – ‘‘อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตติฯ ยสฺส ปวตฺติ สมกาลเมว โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติฯ ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺติยานวรํ อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติฯ อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ปริชโน เจว อนฺเตปุรชโน จ ตโต นานาการกญฺจุกกวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน วิวิธาภรณปฺปภาสมุชฺชเลน สมุสฺสิตทฺธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน อตฺตโน อตฺตโน พลกาเยน สทฺธิํ อุปราชเสนาปติปภุตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรนฺติฯ

ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหตฺถํ นครวีถีสุ เภริโย จราเปนฺติ – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ รญฺโญ จกฺกรตนํ นิพฺพตฺตํ, อตฺตโน วิภวานุรูเปน มณฺฑิตปสาธิกา สนฺนิปตถา’’ติฯ มหาชโน ปน ปกติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว สพฺพกิจฺจานิ ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว โสปิ สพฺโพ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรติฯ ยสฺส ยสฺส หิ รญฺญา สทฺธิํ คนฺตุกามตาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, โส โส อากาสคโตว โหติฯ เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา ปริสา โหติฯ

ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺฐวตฺโถ วา นตฺถิฯ สุจิปริวาโร หิ ราชา จกฺกวตฺตีฯ จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปุริสา วิย อากาเส คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา โหติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติฯ

ตํ ปน จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปรูปริ นาติอุจฺเจน นาตินีเจน คคนปฺปเทเสน ปวตฺตติฯ ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา, ตานิ สุเขน คเหตุํ สกฺโกนฺติฯ ยถา จ ภูมิยํ ฐิตา ‘‘เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส เสนาปตี’’ติ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติฯ ฐานาทีสุ จ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ, โส เตเนว คจฺฉติฯ จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาเยว คจฺฉนฺติฯ ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เตสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเสว อิชฺฌนฺติฯ เอวํ จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย มหาสมุทฺทสฺส อุปริภาเคน สตฺตสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติฯ

ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย, ปริกฺเขปโต ฉตฺติํสโยชนาย ปริสาย สนฺนิเวสกฺขโม สุลภาหารูปกรโณ ฉายุทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล รมณีโย ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติฯ อถ เตน สญฺญาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจิ นหานโภชนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยสฺมิํ โข ปนานนฺท, ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺฐาติ, ตตฺถ โส ราชา มหาสุทสฺสโน วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติฯ

เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต ‘‘ปรจกฺกํ อาคต’’นฺติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติฯ จกฺกรตนสฺส หิ อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โส สตฺโต นาม, โย ปจฺจตฺถิกสญฺญาย ตํ ราชานํ อารพฺภ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺยฯ อยมานุภาโว จกฺกรตนสฺสฯ

จกฺกานุภาเวน หิ ตสฺส รญฺโญ,

อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ;

อรินฺทมํ นาม นราธิปสฺส,

เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกนฺติฯ

ตสฺมา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ ปาภตํ คเหตฺวา ตํ ราชานํ อุปคมฺม โอนตสิรา อตฺตโน โมฬิมณิปฺปภาภิเสเกน ตสฺส ปาทปูชํ กโรนฺตา – ‘‘เอหิ โข, มหาราชา’’ติอาทีหิ วจเนหิ ตสฺส กิํการปฏิสาวิตํ อาปชฺชนฺติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว อกํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เย โข, ปนานนฺท, ปุรตฺถิมาย ทิสาย…เป.… อนุสาส, มหาราชา’’ติฯ

ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุ อาคตํฯ เอกสฺมิญฺหิ อาคเต โสจนฺติ, คเต นนฺทนฺติฯ เอกสฺมิํ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ, ตาทิโส ตฺวํ อาคมนนนฺทโน, คมนโสจโนฯ ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ วุตฺเต ปน ราชา จกฺกวตฺตี นาปิ – ‘‘เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลิํ อุปกปฺเปถา’’ติ วทติ, นาปิ อญฺญสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส เทติฯ อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส อนุรูปาย ปญฺญาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มญฺชุนา สเรน – ‘‘ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหตี’’ติอาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทิกํ โอวาทํ เทติฯ มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อกาสิ, เตน วุตฺตํ – ‘‘ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห – ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ…เป.… ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา’ติ’’ฯ กิํ ปน สพฺเพปิ รญฺโญ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ? พุทฺธสฺสาปิ ตาว สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รญฺโญ กิํ คณฺหิสฺสนฺตีติฯ ตสฺมา เย ปณฺฑิตา วิภาวิโน, เต คณฺหนฺติฯ สพฺเพ ปน อนุยนฺตา ภวนฺติฯ ตสฺมา เย โข ปนานนฺทาติอาทิมาหฯ

อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเส จกฺกวตฺติพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาหติฯ ยถา ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สงฺขิตฺตผโณ นาคราชา วิย, สงฺขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ โอคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺฐติฯ

ตงฺขณญฺเญว จ ตสฺส รญฺโญ ปุญฺญสิริํ ทฏฺฐุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ นานารตนานิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปเทสํ ปูรยนฺติฯ อถ สา ราชปริสา ตํ นานารตนปริปูรํ มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจิ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ, ยถารุจิ อาทินฺนรตนาย ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติฯ ปฏินิวตฺตมาเน จ ตสฺมิํ ปริสา อคฺคโต โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํฯ ตมฺปิ ชลนิธิชลํ ปโลภิยมานมิว จกฺกรตนสิริยา, อสหมานมิว จ เตน วิโยคํ เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อภิหนนฺตํ นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติฯ เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติฯ มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข, อานนฺท, จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณํ ทิสํ ปวตฺตี’’ติฯ

เอวํ ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปวตฺตนวิธานํ, เสนาสนฺนิเวโส, ปฏิราชาคมนํ, เตสํ อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทอชฺโฌคาหนํ สมุทฺทสลิลสฺส โอคจฺฉมานํ รตนานํ อาทานนฺติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อปรโคยานํ วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ อุตฺตริตฺวา อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโต ปจฺจุตฺตรติฯ

เอตฺตาวตา รญฺญา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปถวิยา อาธิปจฺจํ อธิคตํ โหติฯ

โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมกุมุทปุณฺฑรีกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสฺสเร วิย ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา จกฺกรตนเทสิเตเนว มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานิํ ปจฺจาคจฺฉติฯ อถ ตํ จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ โสภยมานํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

เอวํ ปติฏฺฐิเต ปน ตสฺมิํ จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา ทีปิกาหิ วา กิญฺจิ กรณียํ น โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺติํ อนฺธการํ วิธมติเยวฯ เย ปน อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติฯ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพเมตํ ตเถว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิณํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา…เป.… เอวรูปํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติฯ

หตฺถิรตนวณฺณนา

[246] เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺเสว จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ สมํ สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา หริจนฺทนาทีหิ สุรภิคนฺเธหิ อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺฐา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสโมกิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนุญฺญกุสุมทามปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย อภิสงฺขริตฺวา – ‘‘เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา’’ติ วทนฺติฯ โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ จ สมาทาย ตํ ปุญฺญสมฺปตฺติํ อาวชฺชนฺโต นิสีทิฯ อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา วา ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวามุขปฏิมณฺฑิตวิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปติฏฺโฐ สุสณฺฐิตองฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส วิกสิตรตฺตปทุมจารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสคมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรญฺชิตปริยนฺโต วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโฐ อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ปเทเส ติฏฺฐติฯ โส ฉทฺทนฺตกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉติฯ อุโปสถกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโฐฯ ปาฬิยํ ปน อุโปสโถ นาคราชา อิจฺเจว อาคตํฯ นาคราชา นาม กสฺสจิ อปริโภโค, สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ สฺวายํ ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ จกฺกวตฺตีนํ วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติฯ มหาสุทสฺสนสฺส ปน สยเมว ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ตํ หตฺถิํ อปเนตฺวา ตตฺถ อฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท…เป.… นาคราชา’’ติฯ