สรีรธาตุวิภชนวณฺณนา

[236] อสฺโสสิ โข ราชาติ กถํ อสฺโสสิ? ปฐมเมว กิรสฺส อมจฺจา สุตฺวา จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา นาม ปรินิพฺพุโต, น โส สกฺกา ปุน อาหริตุํฯ โปถุชฺชนิกสทฺธาย ปน อมฺหากํ รญฺญา สทิโส นตฺถิ, สเจ เอส อิมินาว นิยาเมน สุณิสฺสติ, หทยมสฺส ผลิสฺสติฯ ราชา โข ปน อมฺเหหิ อนุรกฺขิตพฺโพ’’ติ เต ติสฺโส สุวณฺณโทณิโย อาหริตฺวา จตุมธุรสฺส ปูเรตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตทโวจุํ – ‘‘เทว , อมฺเหหิ สุปินโก ทิฏฺโฐ, ตสฺส ปฏิฆาตตฺถํ ตุมฺเหหิ ทุกูลทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา ยถา นาสาปุฏมตฺตํ ปญฺญายติ, เอวํ จตุมธุรโทณิยา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา อตฺถจรานํ อมจฺจานํ วจนํ สุตฺวา ‘‘เอวํ โหตุ ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิฯ

อเถโก อมจฺโจ อลงฺการํ โอมุญฺจิตฺวา เกเส ปกิริย ยาย ทิสาย สตฺถา ปรินิพฺพุโต, ตทภิมุโข หุตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ราชานํ อาห – ‘‘เทว, มรณโต มุจฺจนกสตฺโต นาม นตฺถิ, อมฺหากํ อายุวฑฺฒโน เจติยฏฺฐานํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อภิเสกสิญฺจโก โส ภควา สตฺถา กุสินาราย ปรินิพฺพุโต’’ติฯ ราชา สุตฺวาว วิสญฺญีชาโต จตุมธุรโทณิยํ อุสุมํ มุญฺจิฯ อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา ทุติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํฯ โส ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา – ‘‘ตาตา, กิํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สตฺถา, มหาราช, ปรินิพฺพุโต’’ติฯ ราชา ปุนปิ วิสญฺญีชาโต จตุมธุรโทณิยา อุสุมํ มุญฺจิฯ อถ นํ ตโตปิ อุกฺขิปิตฺวา ตติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํฯ โส ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา ‘‘ตาตา, กิํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สตฺถา, มหาราช, ปรินิพฺพุโต’’ติฯ ราชา ปุนปิ วิสญฺญีชาโต, อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา นหาเปตฺวา มตฺถเก ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจิํสุฯ

ราชา สญฺญํ ลภิตฺวา อาสนา วุฏฺฐาย คนฺธปริภาวิเต มณิวณฺเณ เกเส วิกิริตฺวา สุวณฺณผลกวณฺณาย ปิฏฺฐิยํ ปกิริตฺวา ปาณินา อุรํ ปหริตฺวา ปวาฬงฺกุรวณฺณาหิ สุวฏฺฏิตงฺคุลีหิ สุวณฺณพิมฺพิสกวณฺณํ อุรํ สิพฺพนฺโต วิย คเหตฺวา ปริเทวมาโน อุมฺมตฺตกเวเสน อนฺตรวีถิํ โอติณฺโณ, โส อลงฺกตนาฏกปริวุโต นครโต นิกฺขมฺม ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน นิสินฺเนน ภควตา ธมฺโม เทสิโต ตํ โอโลเกตฺวา – ‘‘ภควา สพฺพญฺญุ, นนุ อิมสฺมิํ ฐาเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสยิตฺถ, โสกสลฺลํ เม วิโนทยิตฺถ, ตุมฺเห มยฺหํ โสกสลฺลํ นีหริตฺถ, อหํ ตุมฺหากํ สรณํ คโต, อิทานิ ปน เม ปฏิวจนมฺปิ น เทถ, ภควา’’ติ ปุนปฺปุนํ ปริเทวิตฺวา ‘‘นนุ ภควา อหํ อญฺญทา เอวรูเป กาเล ‘ตุมฺเห มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา ชมฺพุทีปตเล จาริกํ จรถา’ติ สุโณมิ, อิทานิ ปนาหํ ตุมฺหากํ อนนุรูปํ อยุตฺตํ ปวตฺติํ สุโณมี’’ติ เอวมาทีนิ จ วตฺวา สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต คุณํ อนุสฺสริตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มม ปริเทวิเตเนว น สิชฺฌติ, ทสพลสฺส ธาตุโย อาหราเปสฺสามี’’ติ เอวํ อสฺโสสิฯ สุตฺวา จ อิมิสฺสา วิสญฺญิภาวาทิปวตฺติยา อวสาเน ทูตํ ปาเหสิฯ ตํ สนฺธาย อถ โข ราชาติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทูตํ ปาเหสีติ ทูตญฺจ ปณฺณญฺจ เปเสสิฯ เปเสตฺวา จ ปน – ‘‘สเจ ทสฺสนฺติ, สุนฺทรํฯ โน เจ ทสฺสนฺติ, อาหรณุปาเยน อาหริสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สยมฺปิ นิกฺขนฺโตเยวฯ ยถา จ อชาตสตฺตุ, เอวํ ลิจฺฉวีอาทโยปิ ทูตํ เปเสตฺวา สยมฺปิ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมิํสุเยวฯ ตตฺถ ปาเวยฺยกา สพฺเพหิ อาสนฺนตรา กุสินารโต ติคาวุตนฺตเร นคเร วสนฺติ, ภควาปิ ปาวํ ปวิสิตฺวาว กุสินารํ คโตฯ อถ กสฺมา ปฐมตรํ น อาคตาติ เจ? มหาปริวารา ปเนเต ราชาโน มหาปริวารํ กโรนฺตาว ปจฺฉโต ชาตาฯ

เต สงฺเฆ คเณ เอตทโวจุนฺติ สพฺเพปิ เต สตฺตนครวาสิโน อาคนฺตฺวา – ‘‘อมฺหากํ ธาตุโย วา เทนฺตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ กุสินารานครํ ปริวาเรตฺวา ฐิเต – ‘‘เอตํ ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต’’ติ ปฏิวจนํ อโวจุํฯ เต กิร เอวมาหํสุ – ‘‘น มยํ สตฺถุ สาสนํ ปหิณิมฺห, นาปิ คนฺตฺวา อานยิมฺหฯ สตฺถา ปน สยเมว อาคนฺตฺวา สาสนํ เปเสตฺวา อมฺเห ปกฺโกสาเปสิฯ ตุมฺเหปิ โข ปน ยํ ตุมฺหากํ คามกฺเขตฺเต รตนํ อุปฺปชฺชติ, น ตํ อมฺหากํ เทถฯ สเทวเก จ โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อุตฺตมรตนํ ลภิตฺวา มยํ น ทสฺสามฯ น โข ปน ตุมฺเหหิเยว มาตุถนโต ขีรํ ปีตํ, อมฺเหหิปิ มาตุถนโต ขีรํ ปีตํฯ น ตุมฺเหเยว ปุริสา, อมฺเหปิ ปุริสา โหตู’’ติ อญฺญมญฺญํ อหํการํ กตฺวา สาสนปฏิสาสนํ เปเสนฺติ, อญฺญมญฺญํ มานคชฺชิตํ คชฺชนฺติฯ ยุทฺเธ ปน สติ โกสินารกานํเยว ชโย อภวิสฺสฯ

กสฺมา? ยสฺมา ธาตุปาสนตฺถํ อาคตา เทวตา เนสํ ปกฺขา อเหสุํฯ ปาฬิยํ ปน – ‘‘ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต ปรินิพฺพุโต, น มยํ ทสฺสาม ภควโต สรีรานํ ภาค’’นฺติ เอตฺตกเมว อาคตํฯ

[237] เอวํ วุตฺเต โทโณ พฺราหฺมโณติ โทณพฺราหฺมโณ อิมํ เตสํ วิวาทํ สุตฺวา – ‘‘เอเต ราชาโน ภควโต ปรินิพฺพุตฏฺฐาเน วิวาทํ กโรนฺติ, น โข ปเนตํ ปติรูปํ, อลํ อิมินา กลเหน, วูปสเมสฺสามิ น’’นฺติ โส คนฺตฺวา เต สงฺเฆ คเณ เอตทโวจฯ กิมโวจ? อุนฺนตปฺปเทเส ฐตฺวา ทฺวิภาณวารปริมาณํ โทณคชฺชิตํ นาม อโวจฯ ตตฺถ ปฐมภาณวาเร ตาว เอกปทมฺปิ เต น ชานิํสุฯ ทุติยภาณวารปริโยสาเน – ‘‘อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท, อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท’’ติ สพฺเพ นิรวา อเหสุํฯ ชมฺพุทีปตเล กิร กุลฆเร ชาตา เยภุยฺเยน ตสฺส น อนฺเตวาสิโก นาม นตฺถิฯ อถ โส เต อตฺตโน วจนํ สุตฺวา นิรเว ตุณฺหีภูเต วิทิตฺวา ปุน เอตทโวจ – ‘‘สุณนฺตุ โภนฺโต’’ติ เอตํ คาถาทฺวยํ อโวจฯ

ตตฺถ อมฺหากํ พุทฺโธติ อมฺหากํ พุทฺโธฯ อหุ ขนฺติวาโทติ พุทฺธภูมิํ อปฺปตฺวาปิ ปารมิโย ปูเรนฺโต ขนฺติวาทิตาปสกาเล ธมฺมปาลกุมารกาเล ฉทฺทนฺตหตฺถิกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล สงฺขปาลนาคราชกาเล มหากปิกาเล อญฺเญสุ จ พหูสุ ชาตเกสุ ปเรสุ โกปํ อกตฺวา ขนฺติเมว อกาสิฯ ขนฺติเมว วณฺณยิฯ กิมงฺคํ ปน เอตรหิ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตาทิลกฺขณํ ปตฺโต, สพฺพถาปิ อมฺหากํ พุทฺโธ ขนฺติวาโท อโหสิ, ตสฺส เอวํวิธสฺสฯ น หิ สาธุ ยํ อุตฺตมปุคฺคลสฺส, สรีรภาเค สิยา สมฺปหาโรติ น หิ สาธุยนฺติ น หิ สาธุ อยํฯ สรีรภาเคติ สรีรวิภาคนิมิตฺตํ, ธาตุโกฏฺฐาสเหตูติ อตฺโถฯ สิยา สมฺปหาโรติ อาวุธสมฺปหาโร สาธุ น สิยาติ วุตฺตํ โหติฯ

สพฺเพว โภนฺโต สหิตาติ สพฺเพว โภนฺโต สหิตา โหถ, มา ภิชฺชถฯ สมคฺคาติ กาเยน จ วาจาย จ เอกสนฺนิปาตา เอกวจนา สมคฺคา โหถฯ สมฺโมทมานาติ จิตฺเตนาปิ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทมานา โหถฯ

กโรมฏฺฐภาเคติ ภควโต สรีรานิ อฏฺฐ ภาเค กโรม ฯ จกฺขุมโตติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต พุทฺธสฺสฯ น เกวลํ ตุมฺเหเยว, พหุชโนปิ ปสนฺโน, เตสุ เอโกปิ ลทฺธุํ อยุตฺโต นาม นตฺถีติ พหุํ การณํ วตฺวา สญฺญาเปสิฯ

[238] เตสํ สงฺฆานํ คณานํ ปฏิสฺสุตฺวาติ เตสํ เตสํ ตโต ตโต สมาคตสงฺฆานํ สมาคตคณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวาฯ ภควโต สรีรานิ อฏฺฐธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิตฺวาติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม – โทโณ กิร เตสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา สุวณฺณโทณิํ วิวราเปสิฯ ราชาโน อาคนฺตฺวา โทณิยํเยว ฐิตา สุวณฺณวณฺณา ธาตุโย ทิสฺวา – ‘‘ภควา สพฺพญฺญุ ปุพฺเพ มยํ ตุมฺหากํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิขจิตํ อสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชลิตโสภํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ อทฺทสาม, อิทานิ ปน สุวณฺณวณฺณาว ธาตุโย อวสิฏฺฐา ชาตา, น ยุตฺตมิทํ ภควา ตุมฺหาก’’นฺติ ปริเทวิํสุฯ

พฺราหฺมโณปิ ตสฺมิํ สมเย เตสํ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ทกฺขิณทาฐํ คเหตฺวา เวฐนฺตเร ฐเปสิ, อถ ปจฺฉา อฏฺฐธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิ, สพฺพาปิ ธาตุโย ปากติกนาฬิยา โสฬส นาฬิโย อเหสุํ, เอเกกนครวาสิโน ทฺเว ทฺเว นาฬิโย ลภิํสุฯ พฺราหฺมณสฺส ปน ธาตุโย วิภชนฺตสฺเสว สกฺโก เทวานมินฺโท – ‘‘เกน นุ โข สเทวกสฺส โลกสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถาย จตุสจฺจกถาย ปจฺจยภูตา ภควโต ทกฺขิณทาฐา คหิตา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘พฺราหฺมเณน คหิตา’’ติ ทิสฺวา – ‘‘พฺราหฺมโณปิ ทาฐาย อนุจฺฉวิกํ สกฺการํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, คณฺหามิ น’’นฺติ เวฐนฺตรโต คเหตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเก ฐเปตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา จูฬามณิเจติเย ปติฏฺฐเปสิฯ

พฺราหฺมโณปิ ธาตุโย วิภชิตฺวา ทาฐํ อปสฺสนฺโต โจริกาย คหิตตฺตา – ‘‘เกน เม ทาฐา คหิตา’’ติ ปุจฺฉิตุมฺปิ นาสกฺขิฯ ‘‘นนุ ตยาว ธาตุโย ภาชิตา, กิํ ตฺวํ ปฐมํเยว อตฺตโน ธาตุยา อตฺถิภาวํ น อญฺญาสี’’ติ อตฺตนิ โทสาโรปนํ สมฺปสฺสนฺโต – ‘‘มยฺหมฺปิ โกฏฺฐาสํ เทถา’’ติ วตฺตุมฺปิ นาสกฺขิฯ ตโต – ‘‘อยมฺปิ สุวณฺณตุมฺโพ ธาตุคติโกว, เยน ตถาคตสฺส ธาตุโย มิตา, อิมสฺสาหํ ถูปํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ เม โภนฺโต ตุมฺพํ ททนฺตูติ อาหฯ

ปิปฺปลิวนิยา โมริยาปิ อชาตสตฺตุอาทโย วิย ทูตํ เปเสตฺวา ยุทฺธสชฺชาว นิกฺขมิํสุฯ

ธาตุถูปปูชาวณฺณนา

[239] ราชคเห ภควโต สรีรานํ ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสีติ กถํ อกาสิ? กุสินารโต ยาว ราชคหํ ปญฺจวีสติ โยชนานิ, เอตฺถนฺตเร อฏฺฐอุสภวิตฺถตํ สมตลํ มคฺคํ กาเรตฺวา ยาทิสํ มลฺลราชาโน มกุฏพนฺธนสฺส จ สนฺถาคารสฺส จ อนฺตเร ปูชํ กาเรสุํฯ ตาทิสํ ปญฺจวีสติโยชเนปิ มคฺเค ปูชํ กาเรตฺวา โลกสฺส อนุกฺกณฺฐนตฺถํ สพฺพตฺถ อนฺตราปเณ ปสาเรตฺวา สุวณฺณโทณิยํ ปกฺขิตฺตธาตุโย สตฺติปญฺชเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วิชิเต ปญฺจโยชนสตปริมณฺฑเล มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปสิฯ เต ธาตุโย คเหตฺวา กุสินารโต สาธุกีฬิตํ กีฬนฺตา นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ยตฺถ สุวณฺณวณฺณานิ ปุปฺผานิ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ธาตุโย สตฺติอนฺตเร ฐเปตฺวา ปูชํ อกํสุฯ เตสํ ปุปฺผานํ ขีณกาเล คจฺฉนฺติ, รถสฺส ธุรฏฺฐานํ ปจฺฉิมฏฺฐาเน สมฺปตฺเต สตฺต ทิวเส สาธุกีฬิตํ กีฬนฺติฯ เอวํ ธาตุโย คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ สตฺต วสฺสานิ สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ วีติวตฺตานิฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิกา – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตกาลโต ปฏฺฐาย พลกฺกาเรน สาธุกีฬิตาย อุปทฺทุตมฺห สพฺเพ โน กมฺมนฺตา นฏฺฐา’’ติ อุชฺฌายนฺตา มนํ ปโทเสตฺวา ฉฬาสีติสหสฺสมตฺตา อปาเย นิพฺพตฺตาฯ ขีณาสวา อาวชฺชิตฺวา ‘‘มหาชโน มนํ ปโทเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตี’’ติ ทิสฺวา – ‘‘สกฺกํ เทวราชานํ ธาตุอาหรณูปายํ กาเรสฺสามา’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา – ‘‘ธาตุอาหรณูปายํ กโรหิ มหาราชา’’ติ อาหํสุฯ สกฺโก อาห – ‘‘ภนฺเต, ปุถุชฺชโน นาม อชาตสตฺตุนา สโม สทฺโธ นตฺถิ, น โส มม วจนํ กริสฺสติ, อปิจ โข มารวิภิํสกสทิสํ วิภิํสกํ ทสฺเสสฺสามิ, มหาสทฺทํ สาเวสฺสามิ, ยกฺขคาหกขิปิตกอโรจเก กริสฺสามิ, ตุมฺเห ‘อมนุสฺสา มหาราช กุปิตา ธาตุโย อาหราเปถา’ติ วเทยฺยาถ, เอวํ โส อาหราเปสฺสตี’’ติฯ อถ โข สกฺโก ตํ สพฺพํ อกาสิฯ

เถราปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘มหาราช, อมนุสฺสา กุปิตา, ธาตุโย อาหราเปหี’’ติ ภณิํสุฯ