จตุสํเวชนียฐานวณฺณนา

[202] วสฺสํวุฏฺฐาติ พุทฺธกาเล กิร ทฺวีสุ กาเลสุ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานคฺคหณตฺถํ, วุฏฺฐวสฺสา จ คหิตกมฺมฏฺฐานานุโยเคน นิพฺพตฺติตวิเสสาโรจนตฺถํฯ ยถา จ พุทฺธกาเล, เอวํ ตมฺพปณฺณิทีเปปิ อปารคงฺคาย ภิกฺขู โลหปาสาเท สนฺนิปติํสุ, ปารคงฺคาย ภิกฺขู ติสฺสมหาวิหาเรฯ เตสุ อปารคงฺคาย ภิกฺขู สงฺการฉฑฺฑกสมฺมชฺชนิโย คเหตฺวา อาคนฺตฺวา มหาวิหาเร สนฺนิปติตฺวา เจติเย สุธากมฺมํ กตฺวา – ‘‘วุฏฺฐวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท สนฺนิปตถา’’ติ วตฺตํ กตฺวา ผาสุกฏฺฐาเนสุ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท ปญฺจนิกายมณฺฑเล, เยสํ ปาฬิ ปคุณา, เต ปาฬิํ สชฺฌายนฺติฯ เยสํ อฏฺฐกถา ปคุณา, เต อฏฺฐกถํ สชฺฌายนฺติฯ โย ปาฬิํ วา อฏฺฐกถํ วา วิราเธติ , ตํ – ‘‘กสฺส สนฺติเก ตยา คหิต’’นฺติ วิจาเรตฺวา อุชุํ กตฺวา คาหาเปนฺติฯ ปารคงฺคาวาสิโนปิ ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติฯ เอวํ ทฺวีสุ กาเลสุ สนฺนิปติเตสุ ภิกฺขูสุ เย ปุเร วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คตา วิเสสาโรจนตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูเป สนฺธาย ‘‘ปุพฺเพ ภนฺเต วสฺสํวุฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ

มโนภาวนีเยติ มนสา ภาวิเต สมฺภาวิเตฯ เย วา มโน มนํ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺติ ราครชาทีนิ ปวาเหนฺติ, เอวรูเปติ อตฺโถฯ เถโร กิร วตฺตสมฺปนฺโน มหลฺลกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ถทฺโธ หุตฺวา น นิสีทติ, ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ฉตฺตญฺจ ปตฺตจีวรญฺจ คเหตฺวา ปีฐํ ปปฺโผเฏตฺวา เทติ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส วตฺตํ กตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทติฯ นวกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ตุณฺหีภูโต น นิสีทติ, สมีเป ฐตฺวา วตฺตํ กโรติฯ โส ตาย วตฺตปฏิปตฺติยา อปริหานิํ ปตฺถยมาโน เอวมาหฯ

อถ ภควา – ‘‘อานนฺโท มโนภาวนียานํ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตติ, หนฺทสฺส, มโนภาวนียานํ ทสฺสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิสฺสามิ, ยตฺถ วสนฺโต อิโต จิโต จ อนาหิณฺฑิตฺวาว ลจฺฉติ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ทสฺสนายาติ จินฺเตตฺวา จตฺตาริมานีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สทฺธสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส, ยสฺส ปาโต ปฏฺฐาย เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ กตาเนว ปญฺญายนฺติฯ ทสฺสนียานีติ ทสฺสนารหานิ ทสฺสนตฺถาย คนฺตพฺพานิฯ สํเวชนียานีติ สํเวคชนกานิฯ ฐานานีติ การณานิ, ปเทสฐานาเนว วาฯ

เย หิ เกจีติ อิทํ เจติยจาริกาย สตฺถกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เจติยจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เย จ ตาว ตตฺถ ตตฺถ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชนฺตา, อาสนานิ โธวนฺตา โพธิมฺหิ อุทกํ สิญฺจนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ อสุกวิหาเร ‘‘เจติยํ วนฺทิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อนฺตรา กาลงฺกโรนฺตาปิ อนนฺตราเยน สคฺเค ปติฏฺฐหิสฺสนฺติ เยวาติ ทสฺเสติฯ

อานนฺทปุจฺฉากถาวณฺณนา

[203] อทสฺสนํ , อานนฺทาติ ยเทตํ มาตุคามสฺส อทสฺสนํ, อยเมตฺถ อุตฺตมา ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสติฯ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา เสนาสเน นิสินฺโน หิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิตมฺปิ มาตุคามํ ยาว น ปสฺสติ, ตาวสฺส เอกํเสเนว น โลโภ อุปฺปชฺชติ, น จิตฺตํ จลติฯ ทสฺสเน ปน สติเยว ตทุภยมฺปิ อสฺสฯ เตนาห – ‘‘อทสฺสนํ อานนฺทา’’ติฯ ทสฺสเน ภควา สติ กถนฺติ ภิกฺขํ คเหตฺวา อุปคตฏฺฐานาทีสุ ทสฺสเน สติ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติฯ อถ ภควา ยสฺมา ขคฺคํ คเหตฺวา – ‘‘สเจ มยา สทฺธิํ อาลปสิ, เอตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี’’ติ ฐิตปุริเสน วา, ‘‘สเจ มยา สทฺธิํ อาลปสิ, เอตฺเถว เต มํสํ มุรุมุราเปตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ฐิตยกฺขินิยา วา อาลปิตุํ วรํฯ เอกสฺเสว หิ อตฺตภาวสฺส ตปฺปจฺจยา วินาโส โหติ, น อปาเยสุ อปริจฺฉินฺนทุกฺขานุภวนํฯ มาตุคาเมน ปน อาลาปสลฺลาเป สติ วิสฺสาโส โหติ, วิสฺสาเส สติ โอตาโร โหติ, โอติณฺณจิตฺโต สีลพฺยสนํ ปตฺวา อปายปูรโก โหติ; ตสฺมา อนาลาโปติ อาหฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สลฺลเป อสิหตฺเถน, ปิสาเจนาปิ สลฺลเป;

อาสีวิสมฺปิ อาสีเท, เยน ทฏฺโฐ น ชีวติ;

น ตฺเวว เอโก เอกาย, มาตุคาเมน สลฺลเป’’ติฯ (อ. นิ. 5.55);

อาลปนฺเตน ปนาติ สเจ มาตุคาโม ทิวสํ วา ปุจฺฉติ, สีลํ วา ยาจติ, ธมฺมํ วา โสตุกาโม โหติ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉติ, ตถารูปํ วา ปนสฺส ปพฺพชิเตหิ กตฺตพฺพกมฺมํ โหติ, เอวรูเป กาเล อนาลปนฺตํ ‘‘มูโค อยํ, พธิโร อยํ, ภุตฺวาว พทฺธมุโข นิสีทตี’’ติ วทติ, ตสฺมา อวสฺสํ อาลปิตพฺพํ โหติฯ เอวํ อาลปนฺเตน ปน กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติฯ อถ ภควา – ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มาตุมตฺตีสุ มาตุจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถ, ภคินิมตฺตีสุ ภคินิจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถ, ธีตุมตฺตีสุ ธีตุจิตฺตํ อุปฏฺฐเปถา’’ติ (สํ. นิ. 4.127) อิมํ โอวาทํ สนฺธาย สติ, อานนฺท, อุปฏฺฐเปตพฺพาติ อาหฯ

[204] อพฺยาวฏาติ อตนฺติพทฺธา นิรุสฺสุกฺกา โหถฯ สารตฺเถ ฆฏถาติ อุตฺตมตฺเถ อรหตฺเต ฆเฏถฯ