ปรมาย ปูชายาติ อุตฺตมาย ปูชายฯ อยญฺหิ นิรามิสปูชา นาม สกฺโกติ มม สาสนํ สนฺธาเรตุํฯ ยาว หิ อิมา จตสฺโส ปริสา มํ อิมาย ปูเชสฺสนฺติ, ตาว มม สาสนํ มชฺเฌ นภสฺส ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิสฺสตีติ ทสฺเสติฯ

อุปวาณตฺเถรวณฺณนา

[200] อปสาเรสีติ อปเนสิฯ อเปหีติ อปคจฺฉฯ เถโร เอกวจเนเนว ตาลวณฺฏํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อุปฏฺฐาโกติอาทิ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ สนฺธายาหฯ อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา อุปวาโณติ เอวํ เถเรน วุตฺเต อานนฺโท อุปวาณสฺส สโทสภาวํ สลฺลกฺเขติ, ‘หนฺทสฺส นิทฺโทสภาวํ กเถสฺสามี’ติ ภควา เยภุยฺเยน อานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ อิทํ อสญฺญสตฺตานญฺเจว อรูปเทวตานญฺจ โอหีนภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปฺผุโฏติ อสมฺผุฏฺโฐ อภริโต วาฯ ภควโต กิร อาสนฺนปเทเส วาลคฺคมตฺเต โอกาเส สุขุมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ทส ทส มเหสกฺขา เทวตา อฏฺฐํสุฯ ตาสํ ปรโต วีสติ วีสติฯ ตาสํ ปรโต ติํสติ ติํสติฯ ตาสํ ปรโต จตฺตาลีสํ จตฺตาลีสํฯ ตาสํ ปรโต ปญฺญาสํ ปญฺญาสํฯ ตาสํ ปรโต สฏฺฐิ สฏฺฐิ เทวตา อฏฺฐํสุฯ ตา อญฺญมญฺญํ หตฺเถน วา ปาเทน วา วตฺเถน วา น พฺยาพาเธนฺติฯ ‘‘อเปหิ มํ, มา ฆฏฺเฏหี’’ติ วตฺตพฺพาการํ นาม นตฺถิฯ ‘‘ตา โข ปน เทวตาโย ทสปิ หุตฺวา วีสติปิ หุตฺวา ติํสมฺปิ หุตฺวา จตฺตาลีสมฺปิ หุตฺวา ปญฺญาสมฺปิ หุตฺวา อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตปิ ติฏฺฐนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตี’’ติ (อ. นิ. 1.37) วุตฺตสทิสาว อเหสุํฯ โอวาเรนฺโตติ อาวาเรนฺโตฯ เถโร กิร ปกติยาปิ มหาสรีโร หตฺถิโปตกสทิโสฯ โส ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา อติมหา วิย อโหสิฯ

ตถาคตํ ทสฺสนายาติ ภควโต มุขํ ทฏฺฐุํ อลภมานา เอวํ อุชฺฌายิํสุฯ กิํ ปน ตา เถรํ วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ น สกฺโกนฺตีติ? อาม, น สกฺโกนฺติฯ เทวตา หิ ปุถุชฺชเน วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, น ขีณาสเวฯ เถรสฺส จ มเหสกฺขตาย เตชุสฺสทตาย อุปคนฺตุมฺปิ น สกฺโกนฺติฯ

กสฺมา ปน เถโรว เตชุสฺสโท, น อญฺเญ อรหนฺโตติ? ยสฺมา กสฺสปพุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา อโหสิฯ

วิปสฺสิมฺหิ กิร สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต เอกคฺฆนสุวณฺณกฺขนฺธสทิสสฺส ธาตุสรีรสฺส เอกเมว เจติยํ อกํสุ, ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ เอกเมว เจติยํ โหติฯ ตํ มนุสฺสา รตนายามาหิ วิทตฺถิวิตฺถตาหิ ทฺวงฺคุลพหลาหิ สุวณฺณิฏฺฐกาหิ หริตาเลน จ มโนสิลาย จ มตฺติกากิจฺจํ ติลเตเลเนว อุทกกิจฺจํ สาเธตฺวา โยชนปฺปมาณํ อุฏฺฐเปสุํฯ ตโต ภุมฺมา เทวตา โยชนปฺปมาณํ, ตโต อากาสฏฺฐกเทวตา, ตโต อุณฺหวลาหกเทวตา, ตโต อพฺภวลาหกเทวตา, ตโต จาตุมหาราชิกา เทวตา, ตโต ตาวติํสา เทวตา โยชนปฺปมาณํ อุฏฺฐเปสุนฺติ เอวํ สตฺตโยชนิกํ เจติยํ อโหสิฯ มนุสฺเสสุ มาลาคนฺธวตฺถาทีนิ คเหตฺวา อาคเตสุ อารกฺขเทวตา คเหตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว เจติยํ ปูเชสิฯ

ตทา อยํ เถโร พฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา เอกํ ปีตกํ วตฺถํ อาทาย คโตฯ เทวตา ตสฺส หตฺถโต วตฺถํ คเหตฺวา เจติยํ ปูเชสิฯ พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘อหมฺปิ อนาคเต เอวรูปสฺส พุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา โหมี’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตสฺส เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สํสรนฺตสฺเสว กสฺสโป ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิฯ ตสฺสาปิ เอกเมว ธาตุสรีรํ อโหสิฯ ตํ คเหตฺวา โยชนิกํ เจติยํ กาเรสุํฯ โส ตตฺถ อารกฺขเทวตา หุตฺวา สาสเน อนฺตรหิเต สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ตโต จุโต มหากุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อิติ เจติเย อารกฺขเทวตา หุตฺวา อาคตตฺตา เถโร เตชุสฺสโทติ เวทิตพฺโพฯ

เทวตา , อานนฺท, อุชฺฌายนฺตีติ อิติ อานนฺท, เทวตา อุชฺฌายนฺติ, น มยฺหํ ปุตฺตสฺส อญฺโญ โกจิ โทโส อตฺถีติ ทสฺเสติฯ

[201] กถํภูตา ปน, ภนฺเตติ กสฺมา อาห? ภควา ตุมฺเห – ‘‘เทวตา อุชฺฌายนฺตี’’ติ วทถ, กถํ ภูตา ปน ตา ตุมฺเห มนสิ กโรถ , กิํ ตุมฺหากํ ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺตีติ ปุจฺฉติฯ อถ ภควา – ‘‘นาหํ อธิวาสนการณํ วทามี’’ติ ตาสํ อนธิวาสนภาวํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานนฺทาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อากาเส ปถวีสญฺญินิโยติ อากาเส ปถวิํ มาเปตฺวา ตตฺถ ปถวีสญฺญินิโยฯ กนฺทนฺตีติ โรทนฺติฯ ฉินฺนปาตํ ปปตนฺตีติ มชฺเฌ ฉินฺนา วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปปตนฺติฯ อาวฏฺฏนฺตีติ อาวฏฺฏนฺติโย ปติตฏฺฐานเมว อาคจฺฉนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ ปติตฏฺฐานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺติฯ อปิจ ทฺเว ปาเท ปสาเรตฺวา สกิํ ปุรโต สกิํ ปจฺฉโต สกิํ วามโต สกิํ ทกฺขิณโต สํปริวตฺตมานาปิ – ‘‘อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สนฺตานนฺท, เทวตา ปถวิยํ ปถวีสญฺญินิโยติ ปกติปถวี กิร เทวตา ธาเรตุํ น สกฺโกติฯ ตตฺถ หตฺถโก พฺรหฺมา วิย เทวตา โอสีทนฺติฯ เตนาห ภควา – ‘‘โอฬาริกํ หตฺถก, อตฺตภาวํ อภินิมฺมินาหี’’ติ (อ. นิ. 3.128)ฯ ตสฺมา ยา เทวตา ปถวิยํ ปถวิํ มาเปสุํ, ตา สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ปถวิยํ ปถวีสญฺญินิโย’’ติฯ

วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวเทวตาฯ

จตุสํเวชนียฐานวณฺณนา

[202] วสฺสํวุฏฺฐาติ พุทฺธกาเล กิร ทฺวีสุ กาเลสุ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานคฺคหณตฺถํ, วุฏฺฐวสฺสา จ คหิตกมฺมฏฺฐานานุโยเคน นิพฺพตฺติตวิเสสาโรจนตฺถํฯ ยถา จ พุทฺธกาเล, เอวํ ตมฺพปณฺณิทีเปปิ อปารคงฺคาย ภิกฺขู โลหปาสาเท สนฺนิปติํสุ, ปารคงฺคาย ภิกฺขู ติสฺสมหาวิหาเรฯ เตสุ อปารคงฺคาย ภิกฺขู สงฺการฉฑฺฑกสมฺมชฺชนิโย คเหตฺวา อาคนฺตฺวา มหาวิหาเร สนฺนิปติตฺวา เจติเย สุธากมฺมํ กตฺวา – ‘‘วุฏฺฐวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท สนฺนิปตถา’’ติ วตฺตํ กตฺวา ผาสุกฏฺฐาเนสุ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท ปญฺจนิกายมณฺฑเล, เยสํ ปาฬิ ปคุณา, เต ปาฬิํ สชฺฌายนฺติฯ เยสํ อฏฺฐกถา ปคุณา, เต อฏฺฐกถํ สชฺฌายนฺติฯ โย ปาฬิํ วา อฏฺฐกถํ วา วิราเธติ , ตํ – ‘‘กสฺส สนฺติเก ตยา คหิต’’นฺติ วิจาเรตฺวา อุชุํ กตฺวา คาหาเปนฺติฯ ปารคงฺคาวาสิโนปิ ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติฯ เอวํ ทฺวีสุ กาเลสุ สนฺนิปติเตสุ ภิกฺขูสุ เย ปุเร วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คตา วิเสสาโรจนตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูเป สนฺธาย ‘‘ปุพฺเพ ภนฺเต วสฺสํวุฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ

มโนภาวนีเยติ มนสา ภาวิเต สมฺภาวิเตฯ เย วา มโน มนํ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺติ ราครชาทีนิ ปวาเหนฺติ, เอวรูเปติ อตฺโถฯ เถโร กิร วตฺตสมฺปนฺโน มหลฺลกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ถทฺโธ หุตฺวา น นิสีทติ, ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ฉตฺตญฺจ ปตฺตจีวรญฺจ คเหตฺวา ปีฐํ ปปฺโผเฏตฺวา เทติ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส วตฺตํ กตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทติฯ นวกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ตุณฺหีภูโต น นิสีทติ, สมีเป ฐตฺวา วตฺตํ กโรติฯ โส ตาย วตฺตปฏิปตฺติยา อปริหานิํ ปตฺถยมาโน เอวมาหฯ

อถ ภควา – ‘‘อานนฺโท มโนภาวนียานํ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตติ, หนฺทสฺส, มโนภาวนียานํ ทสฺสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิสฺสามิ, ยตฺถ วสนฺโต อิโต จิโต จ อนาหิณฺฑิตฺวาว ลจฺฉติ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ทสฺสนายาติ จินฺเตตฺวา จตฺตาริมานีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สทฺธสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส, ยสฺส ปาโต ปฏฺฐาย เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ กตาเนว ปญฺญายนฺติฯ ทสฺสนียานีติ ทสฺสนารหานิ ทสฺสนตฺถาย คนฺตพฺพานิฯ สํเวชนียานีติ สํเวคชนกานิฯ ฐานานีติ การณานิ, ปเทสฐานาเนว วาฯ

เย หิ เกจีติ อิทํ เจติยจาริกาย สตฺถกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เจติยจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เย จ ตาว ตตฺถ ตตฺถ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชนฺตา, อาสนานิ โธวนฺตา โพธิมฺหิ อุทกํ สิญฺจนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ อสุกวิหาเร ‘‘เจติยํ วนฺทิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อนฺตรา กาลงฺกโรนฺตาปิ อนนฺตราเยน สคฺเค ปติฏฺฐหิสฺสนฺติ เยวาติ ทสฺเสติฯ