ยมกสาลาวณฺณนา

[198] มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ อิธ ภิกฺขูนํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิฯ เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย หิ – ‘‘น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิฯ ตสฺมา คณนวีติวตฺโต สงฺโฆ อโหสิฯ อุปวตฺตนํ มลฺลานํ สาลวนนฺติ ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติยา ปาริมตีรโต สาลวนุยฺยานํ, ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินารายํ โหติฯ ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺโต, เอวํ อุยฺยานโต สาลวนํ ปาจีนมุขํ คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตํฯ ตสฺมา ตํ – ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ อนฺตเรน ยมกสาลานํ อุตฺตรสีสกนฺติ ตสฺส กิร มญฺจกสฺส เอกา สาลปนฺติ สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเคฯ ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺสฯ อปิ จ ยมกสาลา นาม มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตสาลาติ วุตฺตํฯ มญฺจกํ ปญฺญเปหีติ ตสฺมิํ กิร อุยฺยาเน ราชกุลสฺส สยนมญฺโจ อตฺถิ, ตํ สนฺธาย ปญฺญเปหีติ อาหฯ เถโรปิ ตํเยว ปญฺญเปตฺวา อทาสิฯ

กิลนฺโตสฺมิ, อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามีติ ตถาคตสฺส หิ –

‘‘โคจริ กฬาโป คงฺเคยฺโย, ปิงฺคโล ปพฺพเตยฺยโก;

เหมวโต จ ตมฺโพ จ, มนฺทากินิ อุโปสโถ;

ฉทฺทนฺโตเยว ทสโม, เอเต นาคานมุตฺตมา’’ติฯ –

เอตฺถ ยํ ทสนฺนํ โคจริสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส กฬาปสฺสาติฯ เอวํ ทสคุณวฑฺฒิตาย คณนาย ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ พลํ, ตํ สพฺพมฺปิ จุนฺทสฺส ปิณฺฑปาตํ ปริภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย จงฺควาเร ปกฺขิตฺตอุทกํ วิย ปริกฺขยํ คตํฯ ปาวานครโต ตีณิ คาวุตานิ กุสินารานครํ, เอตสฺมิํ อนฺตเร ปญฺจวีสติยา ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา มหตา อุสฺสาเหน อาคจฺฉนฺโตปิ สูริยสฺส อตฺถงฺคมิตเวลายํ สญฺฌาสมเย ภควา สาลวนํ ปวิฏฺโฐฯ เอวํ โรโค สพฺพํ อาโรคฺยํ มทฺทนฺโต อาคจฺฉติฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต วิย สพฺพโลกสฺส สํเวคกรํ วาจํ ภาสนฺโต – ‘‘กิลนฺโตสฺมิ, อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามี’’ติ อาหฯ

กสฺมา ปน ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, กิํ อญฺญตฺถ น สกฺกา ปรินิพฺพายิตุนฺติ? ปรินิพฺพายิตุํ นาม น กตฺถจิ น สกฺกา, ตีหิ ปน การเณหิ อิธาคโต, อิทญฺหิ ภควา เอวํ ปสฺสติ – ‘‘มยิ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต มหาสุทสฺสนสุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติ น ภวิสฺสติ, กุสินารายํ ปน ปรินิพฺพายนฺเต ยมหํ เทวโลเก อนุภวิตพฺพํ สมฺปตฺติํ มนุสฺสโลเกเยว อนุภวิํ, ตํ ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ มณฺเฑตฺวา เทเสสฺสามิ, ตํ เม สุตฺวา พหู ชนา กุสลํ กาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติฯ

อปรมฺปิ ปสฺสติ – ‘‘มํ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺตํ สุภทฺโท น ปสฺสิสฺสติ, โส จ พุทฺธเวเนยฺโย , น สาวกเวเนยฺโย; น ตํ สาวกา วิเนตุํ สกฺโกนฺติฯ กุสินารายํ ปรินิพฺพายนฺตํ ปน มํ โส อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ปญฺหาวิสฺสชฺชนปริโยสาเน จ สรเณสุ ปติฏฺฐาย มม สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา มยิ ธรมาเนเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉิมสาวโก ภวิสฺสตี’’ติฯ

อปรมฺปิ ปสฺสติ – ‘‘มยิ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต ธาตุภาชนีเย มหากลโห ภวิสฺสติ, โลหิตํ นที วิย สนฺทิสฺสติฯ กุสินารายํ ปรินิพฺพุเต โทณพฺราหฺมโณ ตํ วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย วิภชิสฺสตี’’ติฯ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโตติ เวทิตพฺโพฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา, เปตเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ

ตตฺถ – ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี สตฺตา วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ อยํ กามโภคีเสยฺยาฯ เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิเณน ปสฺเสน สยนฺตา นาม นตฺถิฯ

‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ อยํ เปตเสยฺยาฯ อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ เปตา อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ

‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ…เป.… อตฺตมโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ สีหเสยฺยาฯ เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน, ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติฯ ทิวสํ สยิตฺวาปิ ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติฯ สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ – ‘‘น ยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา สูรภาวสฺส จ อนุรูป’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติฯ

อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน – ‘‘ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ

‘‘จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตสฺส เสยฺยาติ วุจฺจติ’’ (อ. นิ. 4.246)ฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ

ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย, อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวาฯ โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติฯ ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุ โหติฯ ตสฺมา เอวํ นิปชฺชิฯ อนุฏฺฐานเสยฺยํ อุปคตตฺตา ปเนตฺถ – ‘‘อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กริตฺวา’’ติ น วุตฺตํฯ กายวเสน เจตฺถ อนุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ, นิทฺทาวเสน ปน ตํ รตฺติํ ภควโต ภวงฺคสฺส โอกาโสเยว นาโหสิฯ ปฐมยามสฺมิญฺหิ มลฺลานํ ธมฺมเทสนา อโหสิ, มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทิ, พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพายิฯ

สพฺพผาลิผุลฺลาติ สพฺเพ สมนฺตโต ปุปฺผิตา มูลโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคา เอกจฺฉนฺนา อเหสุํ, น เกวลญฺจ ยมกสาลาเยว, สพฺเพปิ รุกฺขา สพฺพปาลิผุลฺลาว อเหสุํฯ น เกวลญฺหิ ตสฺมิํเยว อุยฺยาเน, สกลญฺหิปิ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปุปฺผูปคา ปุปฺผํ คณฺหิํสุ, ผลูปคา ผลํ คณฺหิํสุ, สพฺพรุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, วลฺลีสุ วลฺลิปทุมานิ, อากาเสสุ อากาสปทุมานิ ปถวีตลํ ภินฺทิตฺวา ทณฺฑปทุมานิ ปุปฺผิํสุฯ สพฺโพ มหาสมุทฺโท ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺโน อโหสิฯ ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต หิมวา ฆนพทฺธโมรปิญฺฉกลาโป วิย, นิรนฺตรํ มาลาทามควจฺฉิโก วิย, สุฏฺฐุ ปีเฬตฺวา อาพทฺธปุปฺผวฏํสโก วิย, สุปูริตํ ปุปฺผจงฺโกฏกํ วิย จ อติรมณีโย อโหสิฯ

เต ตถาคตสฺส สรีรํ โอกิรนฺตีติ เต ยมกสาลา ภุมฺมเทวตาหิ สญฺจลิตขนฺธสาขวิฏปา ตถาคตสฺส สรีรํ อวกิรนฺติ, สรีรสฺส อุปริ ปุปฺผานิ วิกิรนฺตีติ อตฺโถฯ อชฺโฌกิรนฺตีติ อชฺโฌตฺถรนฺตา วิย กิรนฺติฯ อภิปฺปกิรนฺตีติ อภิณฺหํ ปุนปฺปุนํ ปกิรนฺติเยวฯ

ทิพฺพานีติ เทวโลเก นนฺทโปกฺขรณีสมฺภวานิ, ตานิ โหนฺติ สุวณฺณวณฺณานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณปตฺตานิ, มหาตุมฺพมตฺตํ เรณุํ คณฺหนฺติฯ น เกวลญฺจ มนฺทารวปุปฺผาเนว, อญฺญานิปิ ปน ทิพฺพานิ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผาทีนิ สุวณฺณจงฺโกฏกานิ ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยมฺปิ ติทสปุเรปิ พฺรหฺมโลเกปิ ฐิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺฐานิ, อนฺตลิกฺขา ปตนฺติฯ ตถาคตสฺส สรีรนฺติ อนฺตรา อวิกิณฺณาเนว อาคนฺตฺวา ปตฺตกิญฺชกฺขเรณุจุณฺเณหิ ตถาคตสฺส สรีรเมว โอกิรนฺติฯ

ทิพฺพานิปิ จนฺทนจุณฺณานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิฯ น เกวลญฺจ เทวตานํเยว, นาคสุปณฺณมนุสฺสานมฺปิ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิฯ น เกวลญฺจ จนฺทนจุณฺณาเนว, กาฬานุสาริกโลหิตจนฺทนาทิสพฺพทิพฺพคนฺธชาลจุณฺณานิ, หริตาลอญฺชนสุวณฺณรชตจุณฺณานิ สพฺพทิพฺพคนฺธวาสวิกติโย สุวณฺณรชตาทิสมุคฺเค ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิอาทีสุ ฐิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺฐานิ อนฺตรา อวิปฺปกิริตฺวา ตถาคตสฺเสว สรีรํ โอกิรนฺติฯ

ทิพฺพานิปิ ตูริยานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนตูริยานิฯ น เกวลญฺจ ตานิเยว, สพฺพานิปิ ตนฺติพทฺธจมฺมปริโยนทฺธฆนสุสิรเภทานิ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวนาคสุปณฺณมนุสฺสานํ ตูริยานิ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ

ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานีติ วรุณวารณเทวตา กิร นาเมตา ทีฆายุกา เทวตา – ‘‘มหาปุริโส มนุสฺสปเถ นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส นํ คเหตฺวา คมิสฺสามา’’ติ มาลํ คนฺเถตุมารภิํสุฯ ตา คนฺถมานาว – ‘‘มหาปุริโส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺส คนฺถถา’’ติ วุตฺตา ‘‘น ตาว นิฏฺฐาติ, กุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส คณฺหิตฺวา คมิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ปุนปิ ‘‘นิกฺขนฺโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มหาภินิกฺขมนทิวเส คมิสฺสามา’’ติฯ เอกูนติํสวสฺสานิ ฆเร วสิตฺวา ‘‘อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต’’ติปิ สุตฺวา ‘‘อภิสมฺโพธิทิวเส คมิสฺสามา’’ติฯ ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ กตฺวา ‘‘อชฺช อภิสมฺพุทฺโธ’’ติปิ สุตฺวา ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนทิวเส คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘สตฺตสตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติปิ สุตฺวา ‘‘ยมกปาฏิหาริยทิวเส คมิสฺสามา’’ติฯ

‘‘อชฺช ยมกปาฏิหาริยํ กรี’’ติปิ สุตฺวา ‘‘เทโวโรหณทิวเส คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อชฺช เทโวโรหณํ กรี’’ติปิ สุตฺวา ‘‘อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อชฺช อายุสงฺขารํ โอสฺสชี’’ติปิ สุตฺวา ‘‘น ตาว นิฏฺฐาติ, ปรินิพฺพานทิวเส คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อชฺช ภควา ยมกสาลานมนฺตเร ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคโต พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสติฯ ตุมฺเห กสฺส คนฺถถา’’ติ สุตฺวา ปน – ‘‘กินฺนาเมตํ, ‘อชฺเชว มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, อชฺเชว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ, อชฺเชว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, อชฺเชว พุทฺโธ อโหสิ, อชฺเชว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ, อชฺเชว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ, อชฺเชว เทวโลกา โอติณฺโณ, อชฺเชว อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, อชฺเชว กิร ปรินิพฺพายิสฺสตี’ติฯ นนุ นาม ทุติยทิวเส ยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ ฐาตพฺพํ อสฺสฯ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตสฺส นาม อนนุจฺฉวิกเมต’’นฺติ อปรินิฏฺฐิตาว มาลาโย คเหตฺวา อาคมฺม อนฺโต จกฺกวาเฬ โอกาสํ อลภมานา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ลมฺพิตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยาว อาธาวนฺติโย หตฺเถน หตฺถํ คีวาย คีวํ คเหตฺวา ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขณานิ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ทส ปารมิโย อฑฺฒฉฏฺฐานิ ชาตกสตานิ จุทฺทส พุทฺธญาณานิ อารพฺภ คายิตฺวา ตสฺส ตสฺส อวสาเน ‘‘มหายโส, มหายโส’’ติ วทนฺติฯ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ – ‘‘ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานิ อนฺตลิกฺเข วตฺตนฺติ ตถาคตสฺส ปูชายา’’ติฯ

[199] ภควา ปน ยมกสาลานํ อนฺตรา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว ปถวีตลโต ยาว จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยา, จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิโต จ ยาว พฺรหฺมโลกา สนฺนิปติตาย ปริสาย มหนฺตํ อุสฺสาหํ ทิสฺวา อายสฺมโต อานนฺทสฺส อาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ…เป.… ตถาคตสฺส ปูชายา’’ติฯ เอวํ มหาสกฺการํ ทสฺเสตฺวา เตนาปิ อตฺตโน อสกฺกตภาวเมว ทสฺสนฺโต น โข, อานนฺท, เอตฺตาวตาติอาทิมาหฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อานนฺท, มยา ทีปงฺกรปาทมูเล นิปนฺเนน อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา อภินีหารํ กโรนฺเตน น มาลาคนฺธตูริยสงฺคีตานํ อตฺถาย อภินีหาโร กโต, น เอตทตฺถาย ปารมิโย ปูริตาฯ ตสฺมา น โข อหํ เอตาย ปูชาย ปูชิโต นาม โหมี’’ติฯ

กสฺมา ปน ภควา อญฺญตฺถ เอกํ อุมาปุปฺผมตฺตมฺปิ คเหตฺวา พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา กตาย ปูชาย พุทฺธญาเณนาปิ อปริจฺฉินฺนํ วิปากํ วณฺเณตฺวา อิธ เอวํ มหนฺตํ ปูชํ ปฏิกฺขิปตีติ? ปริสานุคฺคเหน เจว สาสนสฺส จ จิรฏฺฐิติกามตายฯ สเจ หิ ภควา เอวํ น ปฏิกฺขิเปยฺย, อนาคเต สีลสฺส อาคตฏฺฐาเน สีลํ น ปริปูเรสฺสนฺติ, สมาธิสฺส อาคตฏฺฐาเน สมาธิํ น ปริปูเรสฺสนฺติ, วิปสฺสนาย อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนาคพฺภํ น คาหาเปสฺสนฺติฯ อุปฏฺฐาเก สมาทเปตฺวา ปูชํเยว กาเรนฺตา วิหริสฺสนฺติฯ อามิสปูชา จ นาเมสา สาสนํ เอกทิวสมฺปิ เอกยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติฯ มหาวิหารสทิสญฺหิ วิหารสหสฺสํ มหาเจติยสทิสญฺจ เจติยสหสฺสมฺปิ สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ เยน กมฺมํ กตํ, ตสฺเสว โหติฯ สมฺมาปฏิปตฺติ ปน ตถาคตสฺส อนุจฺฉวิกา ปูชาฯ สา หิ เตน ปตฺถิตา เจว, สกฺโกติ สาสนญฺจ สนฺธาเรตุํ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺโต โย โข อานนฺทาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ฯ สาเยว ปน ปฏิปทา อนุจฺฉวิกตฺตา ‘‘สามีจี’’ติ วุจฺจติฯ ตํ สามีจิํ ปฏิปนฺโนติ สามีจิปฺปฏิปนฺโนฯ ตเมว ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ อนุธมฺมํ จรติ ปูเรตีติ อนุธมฺมจารีฯ

ปุพฺพภาคปฏิปทาติ จ สีลํ อาจารปญฺญตฺติ ธุตงฺคสมาทานํ ยาว โคตฺรภุโต สมฺมาปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ ฉสุ อคารเวสุ ปติฏฺฐาย ปญฺญตฺติํ อติกฺกมติ, อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนฯ โย ปน สพฺพํ อตฺตโน ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ ชินเวลํ ชินมริยาทํ ชินกาฬสุตฺตํ อณุมตฺตมฺปิ น วีติกฺกมติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน นามฯ ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโยฯ โย อุปาสโก ปญฺจ เวรานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตติ อปฺเปติ, อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนฯ โย ปน ตีสุ สรเณสุ, ปญฺจสุปิ สีเลสุ, ทสสุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสเถ กโรติ, ทานํ เทติ, คนฺธปูชํ มาลาปูชํ กโรติ, มาตรํ ปิตรํ อุปฏฺฐาติ, ธมฺมิเก สมณพฺราหฺมเณ อุปฏฺฐาติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน นามฯ อุปาสิกายปิ เอเสว นโยฯ

ปรมาย ปูชายาติ อุตฺตมาย ปูชายฯ อยญฺหิ นิรามิสปูชา นาม สกฺโกติ มม สาสนํ สนฺธาเรตุํฯ ยาว หิ อิมา จตสฺโส ปริสา มํ อิมาย ปูเชสฺสนฺติ, ตาว มม สาสนํ มชฺเฌ นภสฺส ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิสฺสตีติ ทสฺเสติฯ

อุปวาณตฺเถรวณฺณนา

[200] อปสาเรสีติ อปเนสิฯ อเปหีติ อปคจฺฉฯ เถโร เอกวจเนเนว ตาลวณฺฏํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อุปฏฺฐาโกติอาทิ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ สนฺธายาหฯ อยํ, ภนฺเต, อายสฺมา อุปวาโณติ เอวํ เถเรน วุตฺเต อานนฺโท อุปวาณสฺส สโทสภาวํ สลฺลกฺเขติ, ‘หนฺทสฺส นิทฺโทสภาวํ กเถสฺสามี’ติ ภควา เยภุยฺเยน อานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ อิทํ อสญฺญสตฺตานญฺเจว อรูปเทวตานญฺจ โอหีนภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปฺผุโฏติ อสมฺผุฏฺโฐ อภริโต วาฯ ภควโต กิร อาสนฺนปเทเส วาลคฺคมตฺเต โอกาเส สุขุมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ทส ทส มเหสกฺขา เทวตา อฏฺฐํสุฯ ตาสํ ปรโต วีสติ วีสติฯ ตาสํ ปรโต ติํสติ ติํสติฯ ตาสํ ปรโต จตฺตาลีสํ จตฺตาลีสํฯ ตาสํ ปรโต ปญฺญาสํ ปญฺญาสํฯ ตาสํ ปรโต สฏฺฐิ สฏฺฐิ เทวตา อฏฺฐํสุฯ ตา อญฺญมญฺญํ หตฺเถน วา ปาเทน วา วตฺเถน วา น พฺยาพาเธนฺติฯ ‘‘อเปหิ มํ, มา ฆฏฺเฏหี’’ติ วตฺตพฺพาการํ นาม นตฺถิฯ ‘‘ตา โข ปน เทวตาโย ทสปิ หุตฺวา วีสติปิ หุตฺวา ติํสมฺปิ หุตฺวา จตฺตาลีสมฺปิ หุตฺวา ปญฺญาสมฺปิ หุตฺวา อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตปิ ติฏฺฐนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตี’’ติ (อ. นิ. 1.37) วุตฺตสทิสาว อเหสุํฯ โอวาเรนฺโตติ อาวาเรนฺโตฯ เถโร กิร ปกติยาปิ มหาสรีโร หตฺถิโปตกสทิโสฯ โส ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา อติมหา วิย อโหสิฯ

ตถาคตํ ทสฺสนายาติ ภควโต มุขํ ทฏฺฐุํ อลภมานา เอวํ อุชฺฌายิํสุฯ กิํ ปน ตา เถรํ วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ น สกฺโกนฺตีติ? อาม, น สกฺโกนฺติฯ เทวตา หิ ปุถุชฺชเน วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, น ขีณาสเวฯ เถรสฺส จ มเหสกฺขตาย เตชุสฺสทตาย อุปคนฺตุมฺปิ น สกฺโกนฺติฯ