ปุกฺกุสมลฺลปุตฺตวตฺถุวณฺณนา
[192] ปุกฺกุโสติ ตสฺส นามํฯ มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชปุตฺโตฯ มลฺลา กิร วาเรน รชฺชํ กาเรนฺติฯ ยาว เนสํ วาโร น ปาปุณาติ, ตาว วณิชฺชํ กโรนฺติฯ อยมฺปิ วณิชฺชเมว กโรนฺโต ปญฺจ สกฏสตานิ โยชาเปตฺวา ธุรวาเต วายนฺเต ปุรโต คจฺฉติ, ปจฺฉา วาเต วายนฺเต สตฺถวาหํ ปุรโต เปเสตฺวา สยํ ปจฺฉา คจฺฉติฯ ตทา ปน ปจฺฉา วาโต วายิ, ตสฺมา เอส ปุรโต สตฺถวาหํ เปเสตฺวา สพฺพรตนยาเน นิสีทิตฺวา กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘ปาวํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กุสินาราย ปาวํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ
อาฬาโรติ ตสฺส นามํฯ ทีฆปิงฺคโล กิเรโส, เตนสฺส อาฬาโรติ นามํ อโหสิฯ กาลาโมติ โคตฺตํฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ เนว ทกฺขตีติ น อทฺทสฯ ยตฺรสทฺทยุตฺตตฺตา ปเนตํ อนาคตวเสน วุตฺตํฯ เอวรูปญฺหิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ สทฺทลกฺขณํฯ
[193] นิจฺฉรนฺตีสูติ วิจรนฺตีสุฯ อสนิยา ผลนฺติยาติ นววิธาย อสนิยา ภิชฺชมานาย วิย มหารวํ รวนฺติยาฯ นววิธา หิ อสนิโย – อสญฺญา, วิจกฺกา, สเตรา, คคฺครา, กปิสีสา, มจฺฉวิโลลิกา, กุกฺกุฏกา, ทณฺฑมณิกา, สุกฺขาสนีติฯ ตตฺถ อสญฺญา อสญฺญํ กโรติฯ วิจกฺกา เอกํ จกฺกํ กโรติฯ สเตรา สเตรสทิสา หุตฺวา ปตติฯ คคฺครา คคฺครายมานา ปตติฯ กปิสีสา ภมุกํ อุกฺขิเปนฺโต มกฺกโฏ วิย โหติฯ มจฺฉวิโลลิกา วิโลลิตมจฺโฉ วิย โหติฯ กุกฺกุฏกา กุกฺกุฏสทิสา หุตฺวา ปตติฯ ทณฺฑมณิกา นงฺคลสทิสา หุตฺวา ปตติฯ สุกฺขาสนี ปติตฏฺฐานํ สมุคฺฆาเฏติฯ
เทเว วสฺสนฺเตติ สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิตฺวา อนฺตรนฺตรา วสฺสนฺเตฯ อาตุมายนฺติ อาตุมํ นิสฺสาย วิหรามิฯ ภุสาคาเรติ ขลสาลายํฯ เอตฺเถโสติ เอตสฺมิํ การเณ เอโส มหาชนกาโย สนฺนิปติโตฯ กฺว อโหสีติ กุหิํ อโหสิฯ โส ตํ ภนฺเตติ โส ตฺวํ ภนฺเตฯ
[194] สิงฺคีวณฺณนฺติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณํฯ ยุคมฏฺฐนฺติ มฏฺฐยุคํ, สณฺหสาฏกยุคฬนฺติ อตฺโถฯ ธารณียนฺติ อนฺตรนฺตรา มยา ธาเรตพฺพํ, ปริทหิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตํ กิร โส ตถารูเป ฉณทิวเสเยว ธาเรตฺวา เสสกาเล นิกฺขิปติฯ เอวํ อุตฺตมํ มงฺคลวตฺถยุคํ สนฺธายาหฯ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ มยิ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจฯ อจฺฉาเทหีติ อุปจารวจนเมตํ – เอกํ มยฺหํ เทหิ, เอกํ อานนฺทสฺสาติ อตฺโถฯ กิํ ปน เถโร ตํ คณฺหีติ? อาม คณฺหิฯ กสฺมา? มตฺถกปฺปตฺตกิจฺจตฺตาฯ กิญฺจาปิ เหส เอวรูปํ ลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ปฏิปนฺโนฯ ตํ ปนสฺส อุปฏฺฐากกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํฯ ตสฺมา อคฺคเหสิฯ
เย จาปิ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘อนาราธโก มญฺเญ อานนฺโท ปญฺจวีสติ วสฺสานิ อุปฏฺฐหนฺเตน น กิญฺจิ ภควโต สนฺติกา เตน ลทฺธปุพฺพ’’นฺติฯ เตสํ วจโนกาสจฺเฉทนตฺถมฺปิ อคฺคเหสิฯ อปิ จ ชานาติ ภควา – ‘‘อานนฺโท คเหตฺวาปิ อตฺตนา น ธาเรสฺสติ, มยฺหํเยว ปูชํ กริสฺสติฯ มลฺลปุตฺเตน ปน อานนฺทํ ปูเชนฺเตน สงฺโฆปิ ปูชิโต ภวิสฺสติ, เอวมสฺส มหาปุญฺญราสิ ภวิสฺสตี’’ติ เถรสฺส เอกํ ทาเปสิฯ เถโรปิ เตเนว การเณน อคฺคเหสีติฯ ธมฺมิยา กถายาติ วตฺถานุโมทนกถายฯ
[195] ภควโต กายํ อุปนามิตนฺติ นิวาสนปารุปนวเสน อลฺลียาปิตํฯ ภควาปิ ตโต เอกํ นิวาเสสิ, เอกํ ปารุปิฯ หตจฺจิกํ วิยาติ ยถา หตจฺจิโก องฺคาโร อนฺตนฺเตเนว โชตติ, พหิ ปนสฺส ปภา นตฺถิ, เอวํ พหิ ปฏิจฺฉนฺนปฺปภํ หุตฺวา ขายตีติ อตฺโถฯ
อิเมสุ โข, อานนฺท, ทฺวีสุปิ กาเลสูติ กสฺมา อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหติ? อาหารวิเสเสน เจว พลวโสมนสฺเสน จฯ เอเตสุ หิ ทฺวีสุ กาเลสุ สกลจกฺกวาเฬ เทวตา อาหาเร โอชํ ปกฺขิปนฺติ, ตํ ปณีตโภชนํ กุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา ปสนฺนรูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ อาหารสมุฏฺฐานรูปสฺส ปสนฺนตฺตา มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติฯ สมฺโพธิทิวเส จสฺส – ‘‘อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสสญฺจิโต วต เม กิเลสราสิ อชฺช ปหีโน’’ติ อาวชฺชนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติฯ ปรินิพฺพานทิวเสปิ – ‘‘อชฺช, ทานาหํ, อเนเกหิ พุทฺธสตสหสฺเสหิ ปวิฏฺฐํ อมตมหานิพฺพานํ นาม นครํ ปวิสิสฺสามี’’ติ อาวชฺชนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติฯ อิติ อาหารวิเสเสน เจว พลวโสมนสฺเสน จ อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อุปวตฺตเนติ ปาจีนโต นิวตฺตนสาลวเนฯ อนฺตเรน ยมกสาลานนฺติ ยมกสาลรุกฺขานํ มชฺเฌฯ
สิงฺคีวณฺณนฺติ คาถา สงฺคีติกาเล ฐปิตาฯ
[196] นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จาติ เอตฺถ ตทา กิร ภควติ นหายนฺเต อนฺโตนทิยํ มจฺฉกจฺฉปา จ อุภโตตีเรสุ วนสณฺโฑ จ สพฺพํ สุวณฺณวณฺณเมว โหติฯ อมฺพวนนฺติ ตสฺสาเยว นทิยา ตีเร อมฺพวนํฯ อายสฺมนฺตํ จุนฺทกนฺติ ตสฺมิํ กิร ขเณ อานนฺทตฺเถโร อุทกสาฏกํ ปีเฬนฺโต โอหียิ, จุนฺทตฺเถโร สมีเป อโหสิฯ ตํ ภควา อามนฺเตสิฯ
คนฺตฺวาน พุทฺโธ นทิกํ กกุธนฺติ อิมาปิ คาถา สงฺคีติกาเลเยว ฐปิตาฯ ตตฺถ ปวตฺตา ภควา อิธ ธมฺเมติ ภควา อิธ สาสเน ธมฺเม ปวตฺตา, จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปวตฺตานีติ อตฺโถฯ ปมุเข นิสีทีติ สตฺถุ ปุรโตว นิสีทิฯ เอตฺตาวตา จ เถโร อนุปฺปตฺโตฯ เอวํ อนุปฺปตฺตํ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิฯ
[197] อลาภาติ เย อญฺเญสํ ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา โหนฺติ, เต อลาภาฯ ทุลฺลทฺธนฺติ ปุญฺญวิเสเสน ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํฯ ยสฺส เตติ ยสฺส ตวฯ อุตฺตณฺฑุลํ วา อติกิลินฺนํ วา โก ชานาติ, กีทิสมฺปิ ปจฺฉิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตถาคโต ปรินิพฺพุโต, อทฺธา เต ยํ วา ตํ วา ทินฺนํ ภวิสฺสตีติฯ ลาภาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทานานิสํสสงฺขาตา ลาภาฯ สุลทฺธนฺติ ตุยฺหํ มนุสฺสตฺตํ สุลทฺธํฯ สมสมผลาติ สพฺพากาเรน สมานผลาฯ
นนุ จ ยํ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ตถาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, โส สราคสโทสสโมหกาเล ปริภุตฺโต, อยํ ปน จุนฺเทน ทินฺโน วีตราควีตโทสวีตโมหกาเล ปริภุตฺโต, กสฺมา เอเต สมผลาติ? ปรินิพฺพานสมตาย จ สมาปตฺติสมตาย จ อนุสฺสรณสมตาย จฯ ภควา หิ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต, จุนฺเทน ทินฺนํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ เอวํ ปรินิพฺพานสมตายปิ สมผลาฯ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส จ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ, ปรินิพฺพานทิวเสปิ สพฺพา ตา สมาปชฺชีติ เอวํ สมาปตฺติสมตายปิ สมผลาฯ
สุชาตา จ อปรภาเค อสฺโสสิ – ‘‘น กิเรสา รุกฺขเทวตา, โพธิสตฺโต กิเรส, ตํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ , สตฺตสตฺตาหํ กิรสฺส เตน ยาปนํ อโหสี’’ติฯ ตสฺสา อิทํ สุตฺวา – ‘‘ลาภา วต เม’’ติ อนุสฺสรนฺติยา พลวปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิฯ จุนฺทสฺสาปิ อปรภาเค – ‘‘อวสานปิณฺฑปาโต กิร มยา ทินฺโน, ธมฺมสีสํ กิร เม คหิตํ, มยฺหํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สตฺถา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต’’ติ สุตฺวา ‘‘ลาภา วต เม’’ติ อนุสฺสรโต พลวโสมนสฺสํ อุทปาทีติ เอวํ อนุสฺสรณสมตายปิ สมผลาติ เวทิตพฺพาฯ
ยสสํวตฺตนิกนฺติ ปริวารสํวตฺตนิกํฯ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ เชฏฺฐกภาวสํวตฺตนิกํฯ
สํยมโตติ สีลสํยเมน สํยมนฺตสฺส, สํวเร ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ เวรํ น จียตีติ ปญฺจวิธํ เวรํ น วฑฺฒติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ กุสโล ปน ญาณสมฺปนฺโน อริยมคฺเคน อนวเสสํ ปาปกํ ลามกํ อกุสลํ ชหาติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โส อิมํ ปาปกํ ชหิตฺวา ราคาทีนํ ขยา กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโตติฯ อิติ จุนฺทสฺส จ ทกฺขิณํ, อตฺตโน จ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติํ สมฺปสฺสมาโน อุทานํ อุทาเนสีติฯ
จตุตฺถภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ยมกสาลาวณฺณนา
[198] มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ อิธ ภิกฺขูนํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิฯ เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺฐาย หิ – ‘‘น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิฯ ตสฺมา คณนวีติวตฺโต สงฺโฆ อโหสิฯ อุปวตฺตนํ มลฺลานํ สาลวนนฺติ ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติยา ปาริมตีรโต สาลวนุยฺยานํ, ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินารายํ โหติฯ ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺโต, เอวํ อุยฺยานโต สาลวนํ ปาจีนมุขํ คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตํฯ ตสฺมา ตํ – ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ อนฺตเรน ยมกสาลานํ อุตฺตรสีสกนฺติ ตสฺส กิร มญฺจกสฺส เอกา สาลปนฺติ สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเคฯ ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺสฯ อปิ จ ยมกสาลา นาม มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตสาลาติ วุตฺตํฯ มญฺจกํ ปญฺญเปหีติ ตสฺมิํ กิร อุยฺยาเน ราชกุลสฺส สยนมญฺโจ อตฺถิ, ตํ สนฺธาย ปญฺญเปหีติ อาหฯ เถโรปิ ตํเยว ปญฺญเปตฺวา อทาสิฯ
กิลนฺโตสฺมิ, อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามีติ ตถาคตสฺส หิ –
‘‘โคจริ กฬาโป คงฺเคยฺโย, ปิงฺคโล ปพฺพเตยฺยโก;
เหมวโต จ ตมฺโพ จ, มนฺทากินิ อุโปสโถ;
ฉทฺทนฺโตเยว ทสโม, เอเต นาคานมุตฺตมา’’ติฯ –
เอตฺถ ยํ ทสนฺนํ โคจริสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส กฬาปสฺสาติฯ เอวํ ทสคุณวฑฺฒิตาย คณนาย ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ พลํ, ตํ สพฺพมฺปิ จุนฺทสฺส ปิณฺฑปาตํ ปริภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย จงฺควาเร ปกฺขิตฺตอุทกํ วิย ปริกฺขยํ คตํฯ ปาวานครโต ตีณิ คาวุตานิ กุสินารานครํ, เอตสฺมิํ อนฺตเร ปญฺจวีสติยา ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา มหตา อุสฺสาเหน อาคจฺฉนฺโตปิ สูริยสฺส อตฺถงฺคมิตเวลายํ สญฺฌาสมเย ภควา สาลวนํ ปวิฏฺโฐฯ เอวํ โรโค สพฺพํ อาโรคฺยํ มทฺทนฺโต อาคจฺฉติฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต วิย สพฺพโลกสฺส สํเวคกรํ วาจํ ภาสนฺโต – ‘‘กิลนฺโตสฺมิ, อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามี’’ติ อาหฯ
กสฺมา ปน ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, กิํ อญฺญตฺถ น สกฺกา ปรินิพฺพายิตุนฺติ? ปรินิพฺพายิตุํ นาม น กตฺถจิ น สกฺกา, ตีหิ ปน การเณหิ อิธาคโต, อิทญฺหิ ภควา เอวํ ปสฺสติ – ‘‘มยิ อญฺญตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต มหาสุทสฺสนสุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติ น ภวิสฺสติ, กุสินารายํ ปน ปรินิพฺพายนฺเต ยมหํ เทวโลเก อนุภวิตพฺพํ สมฺปตฺติํ มนุสฺสโลเกเยว อนุภวิํ, ตํ ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ มณฺเฑตฺวา เทเสสฺสามิ, ตํ เม สุตฺวา พหู ชนา กุสลํ กาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติฯ
