นาคาปโลกิตวณฺณนา

[186] นาคาปโลกิตนฺติ ยถา หิ มหาชนสฺส อฏฺฐีนิ โกฏิยา โกฏิํ อาหจฺจ ฐิตานิ ปจฺเจกพุทฺธานํ, องฺกุสกลคฺคานิ วิย, น เอวํ พุทฺธานํฯ พุทฺธานํ ปน สงฺขลิกานิ วิย เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ฐิตานิ, ตสฺมา ปจฺฉโต อปโลกนกาเล น สกฺกา โหติ คีวํ ปริวตฺเตตุํฯ ยถา ปน หตฺถินาโค ปจฺฉาภาคํ อปโลเกตุกาโม สกลสรีเรเนว ปริวตฺตติ, เอวํ ปริวตฺติตพฺพํ โหติฯ ภควโต ปน นครทฺวาเร ฐตฺวา – ‘‘เวสาลิํ อปโลเกสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต – ‘‘ภควา อเนกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ ตุมฺเหหิ น คีวํ ปริวตฺเตตฺวา อปโลกนกมฺมํ กต’’นฺติ อยํ ปถวี กุลาลจกฺกํ วิย ปริวตฺเตตฺวา ภควนฺตํ เวสาลินคราภิมุขํ อกาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

นนุ จ น เกวลํ เวสาลิยาว, สาวตฺถิราชคหนาฬนฺทปาฏลิคามโกฏิคามนาติกคามเกสุปิ ตโต ตโต นิกฺขนฺตกาเล ตํ ตํ สพฺพํ ปจฺฉิมทสฺสนเมว, ตตฺถ ตตฺถ กสฺมา นาคาปโลกิตํ นาปโลเกสีติ? อนจฺฉริยตฺตาฯ ตตฺถ ตตฺถ หิ นิวตฺเตตฺวา อปโลเกนฺตสฺเสตํ น อจฺฉริยํ โหติ, ตสฺมา นาปโลเกสิฯ อปิ จ เวสาลิราชาโน อาสนฺนวินาสา, ติณฺณํ วสฺสานํ อุปริ วินสฺสิสฺสนฺติฯ เต ตํ นครทฺวาเร นาคาปโลกิตํ นาม เจติยํ กตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ เตสํ อนุกมฺปาย อปโลเกสิฯ

ทุกฺขสฺสนฺตกโรติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโรฯ จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ

จตุมหาปเทสวณฺณนา

[187] มหาปเทเสติ มหาโอกาเส, มหาอปเทเส วา, พุทฺธาทโย มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถฯ

[188] เนว อภินนฺทิตพฺพนฺติ หฏฺฐตุฏฺเฐหิ สาธุการํ ทตฺวา ปุพฺเพว น โสตพฺพํ, เอวํ กเต หิ ปจฺฉา ‘‘อิทํ น สเมตี’’ติ วุจฺจมาโน – ‘‘กิํ ปุพฺเพว อยํ ธมฺโม, อิทานิ น ธมฺโม’’ติ วตฺวา ลทฺธิํ น วิสฺสชฺเชติฯ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ – ‘‘กิํ เอส พาโล วทตี’’ติ เอวํ ปุพฺเพว น วตฺตพฺพํ, เอวํ วุตฺเต หิ วตฺตุํ ยุตฺตมฺปิ น วกฺขติฯ เตนาห – ‘‘อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา’’ติฯ ปทพฺยญฺชนานีติ ปทสงฺขาตานิ พฺยญฺชนานิฯ

สาธุกํ อุคฺคเหตฺวาติ อิมสฺมิํ ฐาเน ปาฬิ วุตฺตา, อิมสฺมิํ ฐาเน อตฺโถ วุตฺโต, อิมสฺมิํ ฐาเน อนุสนฺธิ กถิโต, อิมสฺมิํ ฐาเน ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ สุฏฺฐุ คเหตฺวาฯ สุตฺเต โอสาเรตพฺพานีติ สุตฺเต โอตาเรตพฺพานิฯ วินเย สนฺทสฺเสตพฺพานีติ วินเย สํสนฺเทตพฺพานิฯ

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ วินโยฯ ยถาห – ‘‘กตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํ? สาวตฺถิยํ สุตฺตวิภงฺเค’’ติ (จุฬว. 457)ฯ วินโยติ ขนฺธโกฯ ยถาห – ‘‘วินยาติสาเร’’ติฯ เอวํ วินยปิฏกมฺปิ น ปริยาทิยติฯ อุภโตวิภงฺคา ปน สุตฺตํ, ขนฺธกปริวารา วินโยติ เอวํ วินยปิฏกํ ปริยาทิยติฯ อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํ สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวํ ทฺเวเยว ปิฏกานิ ปริยาทิยนฺติฯ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ วา สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวมฺปิ ตีณิ ปิฏกานิ น ตาว ปริยาทิยนฺติฯ อสุตฺตนามกญฺหิ พุทฺธวจนํ นาม อตฺถิฯ เสยฺยถิทํ – ชาตกํ, ปฏิสมฺภิทา, นิทฺเทโส, สุตฺตนิปาโต, ธมฺมปทํ, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, วิมานวตฺถุ, เปตวตฺถุ, เถรคาถา, เถรีคาถา, อปทานนฺติฯ

สุทินฺนตฺเถโร ปน – ‘‘อสุตฺตนามกํ พุทฺธวจนํ น อตฺถี’’ติ ตํ สพฺพํ ปฏิปกฺขิปิตฺวา – ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ สุตฺตํ, วินโย ปน การณ’’นฺติ อาหฯ ตโต ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมาหริ –

‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสญฺโญคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตายฯ เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติฯ

เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย, วิสญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน สญฺโญคาย, อปจยาย สํวตฺตนฺติ โน อาจยาย, อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน มหิจฺฉตาย, สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน อสนฺตุฏฺฐิยา, ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ โน สงฺคณิกาย , วีริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ โน โกสชฺชาย, สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตายฯ เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’นฺติ’’ (อ. นิ. 8.53)ฯ

ตสฺมา สุตฺเตติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน โอตาเรตพฺพานิฯ วินเยติ เอตสฺมิํ ราคาทิวินยการเณ สํสนฺเทตพฺพานีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ น เจว สุตฺเต โอสรนฺตีติ สุตฺตปฏิปาฏิยา กตฺถจิ อนาคนฺตฺวา ฉลฺลิํ อุฏฺฐเปตฺวา คุฬฺหเวสฺสนฺตร-คุฬฺหอุมฺมคฺค-คุฬฺหวินย-เวทลฺลปิฏกานํ อญฺญตรโต อาคตานิ ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ อาคตานิ หิ ราคาทิวินเย จ น ปญฺญายมานานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิติ เหตํ, ภิกฺขเว, ฉฑฺเฑยฺยาถา’’ติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทํ , ภิกฺขเว, จตุตฺถํ มหาปเทสํ ธาเรยฺยาถาติ อิทํ จตุตฺถํ ธมฺมสฺส ปติฏฺฐาโนกาสํ ธาเรยฺยาถฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อิมํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ สุตฺเต จตฺตาโร มหาปเทสา, ขนฺธเก จตฺตาโร มหาปเทสา, จตฺตาริ ปญฺหพฺยากรณานิ, สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมํ, อาจริยวาโท, อตฺตโนมติ, ติสฺโส สงฺคีติโยติฯ

ตตฺถ – ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย’’ติ ธมฺมวินิจฺฉเย ปตฺเต อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํฯ ยํ เอตฺถ สเมติ ตเทว คเหตพฺพํ, อิตรํ วิรวนฺตสฺสปิ น คเหตพฺพํฯ

‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉเย ปตฺเต – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา อิทํ น กปฺปตีติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ เจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี’’ติอาทินา (มหาว. 305) นเยน ขนฺธเก วุตฺตา จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํฯ เตสํ วินิจฺฉยกถา สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺตาฯ ตตฺถ วุตฺตนเยน ยํ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, ตเทว กปฺปิยํ, อิตรํ อกปฺปิยนฺติ เอวํ สนฺนิฏฺฐานํ กาตพฺพํฯ

เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโห, วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโห, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปญฺโห, ฐปนีโย ปญฺโหติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหพฺยากรณานิ นามฯ

ตตฺถ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเฐน – ‘‘อาม อนิจฺจ’’นฺติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํ ฯ เอส นโย โสตาทีสุฯ อยํ เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโหฯ ‘‘อนิจฺจํ นาม จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐน – ‘‘น จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจํ ฆานมฺปิ อนิจฺจ’’นฺติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํฯ อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปญฺโหฯ ‘‘ยถา จกฺขุ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐน ‘‘เกนฏฺเฐน ปุจฺฉสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทสฺสนฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น หี’’ติ พฺยากาตพฺพํ, ‘‘อนิจฺจฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต อามาติ พฺยากาตพฺพํฯ อยํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปญฺโหฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทีนิ ปุฏฺเฐน ปน ‘‘อพฺยากตเมตํ ภควตา’’ติ ฐเปตพฺโพ, เอส ปญฺโห น พฺยากาตพฺโพฯ อยํ ฐปนีโย ปญฺโหฯ อิติ เตนากาเรน ปญฺเห สมฺปตฺเต อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหพฺยากรณานิ ปมาณํฯ อิเมสํ วเสน โส ปญฺโห พฺยากาตพฺโพฯ

สุตฺตาทีสุ ปน สุตฺตํ นาม ติสฺโส สงฺคีติโย อารูฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิฯ สุตฺตานุโลมํ นาม อนุโลมกปฺปิยํฯ อาจริยวาโท นาม อฏฺฐกถาฯ อตฺตโนมติ นาม นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภานํฯ ตตฺถ สุตฺตํ อปฺปฏิพาหิยํ, ตํ ปฏิพาหนฺเตน พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติฯ อนุโลมกปฺปิยํ ปน สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, น อิตรํฯ อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโตเยว คเหตพฺโพ, น อิตโรฯ อตฺตโนมติ ปน สพฺพทุพฺพลา, สาปิ สุตฺเตน สเมนฺตาเยว คเหตพฺพา, น อิตราฯ ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, สหสฺสิกาติ อิมา ปน ติสฺโส สงฺคีติโยฯ สุตฺตมฺปิ ตาสุ อาคตเมว ปมาณํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํฯ ตตฺถ โอตรนฺตานิปิ หิ ปทพฺยญฺชนานิ น เจว สุตฺเต โอตรนฺติ, น จ วินเย สนฺทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ

กมฺมารปุตฺตจุนฺทวตฺถุวณฺณนา

[189] กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺสฯ โส กิร อฑฺโฒ มหากุฏุมฺพิโก ภควโต ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อมฺพวเน วิหารํ การาเปตฺวา นิยฺยาเตสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อมฺพวเน’’ติฯ

สูกรมทฺทวนฺติ นาติตรุณสฺส นาติชิณฺณสฺส เอกเชฏฺฐกสูกรสฺส ปวตฺตมํสํฯ