อฏฺฐปริสวณฺณนา

[172] ตตฺถ อเนกสตํ ขตฺติยปริสนฺติ พิมฺพิสารสมาคมญาติสมาคลิจฺฉวีสมาคมาทิสทิสํ, สา ปน อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุปิ ลพฺภเตเยวฯ สลฺลปิตปุพฺพนฺติ อาลาปสลฺลาโป กตปุพฺโพฯ สากจฺฉาติ ธมฺมสากจฺฉาปิ สมาปชฺชิตปุพฺพาฯ ยาทิสโก เตสํ วณฺโณติ เต โอทาตาปิ โหนฺติ กาฬาปิ มงฺคุรจฺฉวีปิ, สตฺถา สุวณฺณวณฺโณวฯ อิทํ ปน สณฺฐานํ ปฏิจฺจ กถิตํฯ สณฺฐานมฺปิ จ เกวลํ เตสํ ปญฺญายติเยว, น ปน ภควา มิลกฺขุสทิโส โหติ, นาปิ อามุตฺตมณิกุณฺฑโล, พุทฺธเวเสเนว นิสีทติฯ เต ปน อตฺตโน สมานสณฺฐานเมว ปสฺสนฺติฯ ยาทิสโก เตสํ สโรติ เต ฉินฺนสฺสราปิ โหนฺติ คคฺครสฺสราปิ กากสฺสราปิ, สตฺถา พฺรหฺมสฺสโรวฯ อิทํ ปน ภาสนฺตรํ สนฺธาย กถิตํฯ สเจปิ หิ สตฺถา ราชาสเน นิสินฺโน กเถติ, ‘‘อชฺช ราชา มธุเรน สเรน กเถตี’’ติ เตสํ โหติฯ กเถตฺวา ปกฺกนฺเต ปน ภควติ ปุน ราชานํ อาคตํ ทิสฺวา – ‘‘โก นุ โข อย’’นฺติ วีมํสา อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ โก นุ โข อยนฺติ อิมสฺมิํ ฐาเน อิทาเนว มาคธภาสาย สีหฬภาสาย มธุเรนากาเรน กเถนฺโต โก นุ โข อยํ อนฺตรหิโต, กิํ เทโว, อุทาหุ มนุสฺโสติ เอวํ วีมํสนฺตาปิ น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ กิมตฺถํ ปเนวํ อชานนฺตานํ ธมฺมํ เทเสตีติ? วาสนตฺถาย ฯ เอวํ สุโตปิ หิ ธมฺโม อนาคเต ปจฺจโย โหติ เยวาติ อนาคตํ ปฏิจฺจ เทเสติฯ อเนกสตํ พฺราหฺมณปริสนฺติอาทีนมฺปิ โสณทณฺฑกูฏทณฺฑสมาคมาทิวเสน เจว อญฺญจกฺกวาฬวเสน จ สมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

อิมา ปน อฏฺฐ ปริสา ภควา กิมตฺถํ อาหริ? อภีตภาวทสฺสนตฺถเมวฯ อิมา กิร อาหริตฺวา เอวมาห – ‘‘อานนฺท, อิมาปิ อฏฺฐ ปริสา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ ปน เอกกํ ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺญํ อุปฺปาเทตุมรหติฯ อภีโต, อานนฺท, ตถาคโต อจฺฉมฺภี, สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชี’’ติฯ

อฏฺฐอภิภายตนวณฺณนา

[173] อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิฯ กิํ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิฯ ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ, ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิฯ

อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติอาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี นาม โหติฯ อชฺฌตฺตญฺหิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติฯ ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถปาทปิฏฺเฐสุ วา อกฺขีนํ ปีตกฏฺฐาเน วา กโรติฯ โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติฯ โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติฯ ตํ ปน สุนีลํ สุปีตํ สุโลหิตกํ สุโอทาตกํ น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติฯ

เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสวํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน – ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิฯ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺติ, ทุพฺพณฺณานิ วาฯ ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา – ‘‘กิํ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ – ‘‘กิํ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโตฯ โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํฯ เอวํสญฺญี โหตีติ อาโภคสญฺญายปิ ฌานสญฺญายปิ เอวํสญฺญี โหติฯ อภิภวนสญฺญา หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยมฺปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺญา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺเสวฯ

อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถฯ อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา – ‘‘อญฺญมฺปิ โหตุ, กิํ เอตํ มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว ญาณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘‘กิํ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ

อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโตฯ

เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมมฺปิ นิมิตฺตมฺปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมวฯ อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสนฯ เอเตสญฺหิ เอตานิ สปฺปายานิฯ สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริตนิทฺเทเส วุตฺตาฯ

ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํฯ นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสนฯ นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน, อปญฺญาย มานวิวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถฯ เอเตน เนสํ วิสุทฺธตํ ทสฺเสติฯ

วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิฯ อุมาปุปฺผนฺติ เอตญฺหิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุ, ทิสฺสมานมฺปิ นีลเมว โหติฯ คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกาเนว โหนฺติฯ ตสฺมา อิทเมว คหิตํ, น ตานิฯ พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิสมฺภวํฯ ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํฯ ตสฺมา ตํ วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โหติ; ทฺวีสุปิ ปสฺเสสุ มฏฺฐํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติฯ

ปีตานีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมิํ วา วตฺถสฺมิํ วา วณฺณธาตุยา วา’’ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมวฯ อิมานิปิ อฏฺฐ อภิภายตนานิ อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตานิฯ อิมานิ กิร วตฺวา เอวมาห – ‘‘อานนฺท, เอวรูปาปิ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺฐหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ ปน เอกกํ ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺญํ อุปฺปาเทตุมรหติฯ อภีโต, อานนฺท, ตถาคโต อจฺฉมฺภี, สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชี’’ติฯ

อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา

[174] วิโมกฺขกถา อุตฺตานตฺถาเยวฯ อิเมปิ อฏฺฐ วิโมกฺขา อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตาฯ อิเมปิ กิร วตฺวา เอวมาห – ‘‘อานนฺท, เอตาปิ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺฐหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ…เป.… โอสฺสชี’’ติฯ

[175] อิทานิปิ ภควา อานนฺทสฺส โอกาสํ อทตฺวาว เอกมิทาหนฺติอาทินา นเยน อปรมฺปิ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปฐมเมว อฏฺฐเม สตฺตาเหฯ

[177] โอสฺสฏฺโฐติ วิสฺสชฺชิโต ปริจฺฉินฺโน, เอวํ กิร วตฺวา – ‘‘เตนายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถา’’ติ อาหฯ