เมนู

สมฺพหุลวารกถาวณฺณนา

สพฺพโพธิสตฺตานญฺหิ เอกสฺมิํ กุลวํสานุรูเป ปุตฺเต ชาเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตพฺพนฺติ อยเมว วํโส, อยํ ปเวณีฯ กสฺมา? สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺหิ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนโต ปฏฺฐาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการานิ อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ โหนฺติ, ตตฺร เนสํ ยทิ เนว ชาตนครํ, น ปิตา, น มาตา, น ภริยา, น ปุตฺโต ปญฺญาเยยฺย, ‘‘อิมสฺส เนว ชาตนครํ, น ปิตา, น ภริยา, น ปุตฺโต ปญฺญายติ, เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา เอส มญฺเญ, เทวานญฺจ อีทิสํ ปาฏิหาริยํ อนจฺฉริย’’นฺติ มญฺญมาโน ชโน เนว โสตพฺพํ, น สทฺธาตพฺพํ มญฺเญยฺยฯ ตโต อภิสมโย น ภเวยฺย, อภิสมเย อสติ นิรตฺถโกว พุทฺธุปฺปาโท, อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติฯ ตสฺมา สพฺพโพธิสตฺตานํ – ‘‘เอกสฺมิํ กุลวํสานุรูเป ปุตฺเต ชาเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตพฺพ’’นฺติ อยเมว วํโส อยํ ปเวณีฯ ตสฺมา ปุตฺตาทีนํ วเสน สมฺพหุลวาโร อาเนตฺวา ทีเปตพฺโพฯ

สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา

ตตฺถ

สมวตฺตกฺขนฺโธ อตุโล, สุปฺปพุทฺโธ จ อุตฺตโร;

สตฺถวาโห วิชิตเสโน, ราหุโล ภวติ สตฺตโมติฯ

เอเต ตาว สตฺตนฺนมฺปิ โพธิสตฺตานํ อนุกฺกเมเนว สตฺต ปุตฺตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ราหุลภทฺเท ตาว ชาเต ปณฺณํ อาหริตฺวา มหาปุริสสฺส หตฺเถ ฐปยิํสุฯ อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรํ โขเภตฺวา ปุตฺตสิเนโห อฏฺฐาสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘เอกสฺมิํ ตาว ชาเต เอวรูโป ปุตฺตสิเนโห, ปโรสหสฺสํ กิร เม ปุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมิํ ชาเต อิทํ สิเนหพนฺธนํ เอวํ วฑฺฒนฺตํ ทุพฺเภชฺชํ ภวิสฺสติ, ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ตํ ทิวสเมว จ รชฺชํ ปหาย นิกฺขนฺโตฯ เอส นโย สพฺเพสํ ปุตฺตุปฺปตฺติยนฺติฯ อยํ ปุตฺตปริจฺเฉโทฯ

สุตนา สพฺพกามา จ, สุจิตฺตา อถ โรจินี;

รุจคฺคตี สุนนฺทา จ, พิมฺพา ภวติ สตฺตมาติฯ

เอตา เตสํ สตฺตนฺนมฺปิ ปุตฺตานํ มาตโร อเหสุํฯ พิมฺพาเทวี ปน ราหุลกุมาเร ชาเต ราหุลมาตาติ ปญฺญายิตฺถฯ อยํ ภริยปริจฺเฉโทฯ

วิปสฺสี กกุสนฺโธติ อิเม ปน ทฺเว โพธิสตฺตา ปยุตฺตอาชญฺญรถมารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิํสุฯ สิขี โกณาคมโนติ อิเม ทฺเว หตฺถิกฺขนฺธวรคตา หุตฺวา นิกฺขมิํสุฯ เวสฺสภู สุวณฺณสิวิกาย นิสีทิตฺวา นิกฺขมิฯ กสฺสโป อุปริปาสาเท มหาตเล นิสินฺโนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา อุฏฺฐาย ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา – ‘‘ปาสาโท อุคฺคนฺตฺวา โพธิมณฺเฑ โอตรตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ปาสาโท อากาเสน คนฺตฺวา โพธิมณฺเฑ โอตริฯ มหาปุริโสปิ ตโต โอตริตฺวา ภูมิยํ ฐตฺวา – ‘‘ปาสาโท ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐาตู’’ติ จินฺเตสิฯ โส ยถาฐาเน ปติฏฺฐาสิฯ มหาปุริโสปิ สตฺต ทิวสานิ ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิฯ อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต กณฺฏกํ อสฺสวรมารุยฺห นิกฺขนฺโตติฯ อยํ ยานปริจฺเฉโทฯ

วิปสฺสิสฺส ปน ภควโต โยชนปฺปมาเณ ปเทเส วิหาโร ปติฏฺฐาสิ, สิขิสฺส ติคาวุเต, เวสฺสภุสฺส อฑฺฒโยชเน, กกุสนฺธสฺส คาวุเต, โกณาคมนสฺส อฑฺฒคาวุเต, กสฺสปสฺส วีสติอุสเภฯ อมฺหากํ ภควโต ปกติมาเนน โสฬสกรีเส, ราชมาเนน อฏฺฐกรีเส ปเทเส วิหาโร ปติฏฺฐิโตติฯ อยํ วิหารปริจฺเฉโทฯ

วิปสฺสิสฺส ปน ภควโต เอกรตนายามา วิทตฺถิวิตฺถารา อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธา สุวณฺณิฏฺฐกา กาเรตฺวา จูฬํเสน ฉาเทตฺวา วิหารฏฺฐานํ กิณิํสุฯ สิขิสฺส สุวณฺณยฏฺฐิผาเลหิ ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ เวสฺสภุสฺส สุวณฺณหตฺถิปาทานิ กาเรตฺวา เตสํ จูฬํเสน ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ กกุสนฺธสฺส วุตฺตนเยเนว สุวณฺณิฏฺฐกาหิ ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ โกณาคมนสฺส วุตฺตนเยเนว สุวณฺณกจฺฉเปหิ ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ

กสฺสปสฺส สุวณฺณกฏฺฏีหิเยว ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ อมฺหากํ ภควโต สลกฺขณานํ กหาปณานํ จูฬํเสน ฉาเทตฺวา กิณิํสุฯ อยํ วิหารภูมิคฺคหณธนปริจฺเฉโทฯ

ตตฺถ วิปสฺสิสฺส ภควโต ตถา ภูมิํ กิณิตฺวา วิหารํ กตฺวา ทินฺนุปฏฺฐาโก ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม อโหสิ, สิขิสฺส สิริวฑฺฒโน นาม, เวสฺสภุสฺส โสตฺถิโย นาม, กกุสนฺธสฺส อจฺจุโต นาม, โกณาคมนสฺส อุคฺโค นาม, กสฺสปสฺส สุมโน นาม, อมฺหากํ ภควโต สุทตฺโต นามฯ สพฺเพ เจเต คหปติมหาสาลา เสฏฺฐิโน อเหสุนฺติฯ อยํ อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท นามฯ

อปรานิ จตฺตาริ อวิชหิตฏฺฐานานิ นาม โหนฺติฯ สพฺพพุทฺธานญฺหิ โพธิปลฺลงฺโก อวิชหิโต, เอกสฺมิํเยว ฐาเน โหติฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ อิสิปตเน มิคทาเย อวิชหิตเมว โหติฯ เทโวโรหนกาเล สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปฐมปทคณฺฐิกา อวิชหิตาว โหติฯ เชตวเน คนฺธกุฏิยา จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺฐานานิ อวิชหิตาเนว โหนฺติฯ วิหาโร ปน ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ โหติ, วิหาโรปิ น วิชหิโตเยว, นครํ ปน วิชหติฯ ยทา นครํ ปาจีนโต โหติ, ตทา วิหาโร ปจฺฉิมโต; ยทา นครํ ทกฺขิณโต, ตทา วิหาโร อุตฺตรโตฯ ยทา นครํ ปจฺฉิมโต, ตทา วิหาโร ปาจีนโต; ยทา นครํ อุตฺตรโต, ตทา วิหาโร ทกฺขิณโตฯ อิทานิ ปน นครํ อุตฺตรโต, วิหาโร ทกฺขิณโตฯ

สพฺพพุทฺธานญฺจ อายุเวมตฺตํ, ปมาณเวมตฺตํ, กุลเวมตฺตํ, ปธานเวมตฺตํ, รสฺมิเวมตฺตนฺติ ปญฺจ เวมตฺตานิ โหนฺติฯ อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆายุกา โหนฺติ, เกจิ อปฺปายุกาฯ ตถา หิ ทีปงฺกรสฺส วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, อมฺหากํ ภควโต วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํฯ

ปมาณเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆา โหนฺติ เกจิ รสฺสาฯ ตถา หิ ทีปงฺกโร อสีติหตฺโถ อโหสิ, สุมโน นวุติหตฺโถ, อมฺหากํ ภควา อฏฺฐารสหตฺโถฯ

กุลเวมตฺตํ นาม เกจิ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺตนฺติ, เกจิ พฺราหฺมณกุเลฯ ปธานเวมตฺตํ นาม เกสญฺจิ ปธานํ อิตฺตรกาลเมว โหติ, ยถา กสฺสปสฺส ภควโตฯ เกสญฺจิ อทฺธนิยํ, ยถา อมฺหากํ ภควโตฯ

รสฺมิเวมตฺตํ นาม มงฺคลสฺส ภควโต สรีรรสฺมิ ทสสหสฺสิโลกธาตุปฺปมาณา อโหสิฯ อมฺหากํ ภควโต สมนฺตา พฺยามมตฺตา ฯ ตตฺร รสฺมิเวมตฺตํ อชฺฌาสยปฺปฏิพทฺธํ, โย ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตตฺตกํ สรีรปฺปภา ผรติฯ มงฺคลสฺส ปน นิจฺจมฺปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผรตูติ อชฺฌาสโย อโหสิฯ ปฏิวิทฺธคุเณสุ ปน กสฺสจิ เวมตฺตํ นาม นตฺถิฯ

อปรํ อมฺหากํเยว ภควโต สหชาตปริจฺเฉทญฺจ นกฺขตฺตปริจฺเฉทญฺจ ทีเปสุํฯ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน กิร สทฺธิํ ราหุลมาตา, อานนฺทตฺเถโร, ฉนฺโน, กณฺฏโก, นิธิกุมฺโภ, มหาโพธิ, กาฬุทายีติ อิมานิ สตฺต สหชาตานิฯ มหาปุริโส จ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ วิสาขานกฺขตฺเตน ชาโต จ อภิสมฺพุทฺโธ จ ปรินิพฺพุโต จฯ มาฆนกฺขตฺเตนสฺส สาวกสนฺนิปาโต จ อโหสิ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนญฺจ, อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหนนฺติ เอตฺตกํ อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํฯ อยํ สมฺพหุลปริจฺเฉโท นามฯ

[13] อิทานิ อถ โข เตสํ ภิกฺขูนนฺติอาทีสุ เต ภิกฺขู – ‘‘อาวุโส, ปุพฺเพนิวาสสฺส นาม อยํ คติ, ยทิทํ จุติโต ปฏฺฐาย ปฏิสนฺธิอาโรหนํฯ ยํ ปน อิทํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปจฺฉามุขํ ญาณํ เปเสตฺวา จุติ คนฺตพฺพํ, อิทํ อติครุกํฯ อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิย ภควา กเถสี’’ติ อติวิมฺหยชาตา หุตฺวา – ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส,’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุน อปรมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘ยตฺร หิ นาม ตถาคโต’’ติอาทิมาหํสุ ฯ ตตฺถ ยตฺร หิ นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต, โย นาม ตถาคโตติ อตฺโถฯ ฉินฺนปปญฺเจติ เอตฺถ ปปญฺจา นาม ตณฺหา มาโน ทิฏฺฐีติ อิเม ตโย กิเลสาฯ ฉินฺนวฏุเมติ เอตฺถ วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจติฯ ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ ตสฺเสว เววจนํ, ปริยาทินฺนสพฺพกมฺมวฏฺเฏติ อตฺโถฯ

สพฺพทุกฺขวีติวตฺเตติ สพฺพํ วิปากวฏฺฏสงฺขาตํ ทุกฺขํ วีติวตฺเต อนุสฺสริสฺสตีติ อิทํ ยตฺราติ นิปาตวเสน อนาคตวจนํ, อตฺโถ ปเนตฺถ อตีตวเสน เวทิตพฺโพฯ ภควา หิ เต พุทฺเธ อนุสฺสริ, น อิทานิ อนุสฺสริสฺสติฯ เอวํสีลาติ มคฺคสีเลน ผลสีเลน โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลาฯ เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา, เอวํสมาธโยติ อตฺโถฯ เอวํปญฺญาติ มคฺคปญฺญาทิวเสเนว เอวํปญฺญาฯ เอวํวิหารีติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตว ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ เจ; น อิทํ คหิตเมว, อิทญฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตสฺมา เอวํ นิโรธสมาปตฺติวิหารี เต ภควนฺโต อเหสุนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอวํวิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ, ตทงฺควิมุตฺติ, สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจวิธา วิมุตฺติฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺตานุปสฺสนา สยํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจนีกงฺควเสน ปริจฺจตฺตาหิ นิจฺจสญฺญาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ จตฺตาโร อริยมคฺคา สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อปคตตฺตา ทูเร ฐิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อิติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ วิมุตฺตีนํ วเสน – ‘‘เอวํ วิมุตฺตา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[14] ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอกีภาวา วุฏฺฐิโตฯ

[16] ‘‘อิโต โส, ภิกฺขเว’’ติ โก อนุสนฺธิ? อิทญฺหิ สุตฺตํ – ‘‘ตถาคตสฺเสเวสา, ภิกฺขเว, ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา’’ติ จ ‘‘เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสุ’’นฺติ จ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํฯ ตตฺถ เทวตาโรจนปทํ สุตฺตนฺตปริโยสาเน เทวจาริกโกลาหลํ ทสฺเสนฺโต วิจาเรสฺสติ

ธมฺมธาตุปทานุสนฺธิวเสน ปน อยํ เทสนา อารทฺธาฯ ตตฺถ ขตฺติโย ชาติยาติอาทีนิ เอกาทสปทานิ นิทานกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

โพธิสตฺตธมฺมตาวณฺณนา

[17] อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสี โพธิสตฺโตติอาทีสุ ปน วิปสฺสีติ ตสฺส นามํ, ตญฺจ โข วิวิเธ อตฺเถ ปสฺสนกุสลตาย ลทฺธํฯ โพธิสตฺโตติ ปณฺฑิตสตฺโต พุชฺฌนกสตฺโตฯ โพธิสงฺขาเตสุ วา จตูสุ มคฺเคสุ สตฺโต อาสตฺโต ลคฺคมานโสติ โพธิสตฺโตฯ สโต สมฺปชาโนติ เอตฺถ สโตติ สติเยวฯ สมฺปชาโนติ ญาณํฯ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมีติ อตฺโถฯ โอกฺกมีติ อิมินา จสฺส โอกฺกนฺตภาโว ปาฬิยํ ทสฺสิโต, น โอกฺกมนกฺกโมฯ โส ปน ยสฺมา อฏฺฐกถํ อารูฬฺโห, ตสฺมา เอวํ เวทิตพฺโพ –

สพฺพโพธิสตฺตา หิ สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา, ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา, ญาตตฺถจริยโลกตฺถจริยพุทฺธจริยานํ โกฏิํ ปตฺวา, เวสฺสนฺตรสทิเส ตติเย อตฺตภาเว ฐตฺวา, สตฺต มหาทานานิ ทตฺวา, สตฺตกฺขตฺตุํ ปถวิํ กมฺเปตฺวา, กาลงฺกตฺวา, ทุติยจิตฺตวาเร ตุสิตภวเน นิพฺพตฺตนฺติฯ วิปสฺสี โพธิสตฺโตปิ ตเถว กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา สฏฺฐิสตสหสฺสาธิกา สตฺตปญฺญาส วสฺสโกฏิโย ตตฺถ อฏฺฐาสิฯ อญฺญทา ปน ทีฆายุกเทวโลเก นิพฺพตฺตา โพธิสตฺตา น ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺติฯ กสฺมา? ตตฺถ ปารมีนํ ทุปฺปูรณียตฺตาฯ เต อธิมุตฺติกาลกิริยํ กตฺวา มนุสฺสปเถเยว นิพฺพตฺตนฺติฯ ปารมีนํ ปูเรนฺโต ปน ยถา อิทานิ เอเกน อตฺตภาเวน สพฺพญฺญุตํ อุปเนตุํ สกฺโกนฺติ, เอวํ สพฺพโส ปูริตตฺตา ตทา วิปสฺสี โพธิสตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ อฏฺฐาสิฯ

เทวตานํ ปน – ‘‘มนุสฺสานํ คณนาวเสน อิทานิ สตฺตหิ ทิวเสหิ จุติ ภวิสฺสตี’’ติ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน น สณฺฐาติฯ