อมฺพปาลีคณิกาวตฺถุวณฺณนา

[161] เวสาลิยํ วิหรตีติ เอตฺถ เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจว โหติ ผีตาจาติอาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวสาลิยา สมฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ อมฺพปาลิวเนติ อมฺพปาลิยา คณิกาย อุยฺยานภูเต อมฺพวเนฯ สโต ภิกฺขเวติ ภควา อมฺพปาลิทสฺสเน สติปจฺจุปฏฺฐานตฺถํ วิเสสโต อิธ สติปฏฺฐานเทสนํ อารภิฯ ตตฺถ สรตีติ สโตฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนฯ สติยา จ สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโต หุตฺวา วิหเรยฺยาติ อตฺโถฯ กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสติปฏฺฐาเน วกฺขามฯ

นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหกํฯ นีลวณฺณาติอาทิ ตสฺเสว วิภาคทสฺสนํฯ ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺโณ นีโล, นีลวิเลปนวิลิตฺตตฺตา ปเนตํ วุตฺตํฯ นีลวตฺถาติ ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิปิ เตสํ นีลาเนว โหนฺติฯ นีลาลงฺการาติ นีลมณีหิ นีลปุปฺเผหิ อลงฺกตา, รถาปิ เตสํ นีลมณิขจิตา นีลวตฺถปริกฺขิตฺตา นีลทฺธชา นีลวมฺมิเกหิ นีลาภรเณหิ นีลอสฺเสหิ ยุตฺตา, ปโตทลฏฺฐิโยปิ นีลา เยวาติฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปริวฏฺเฏสีติ ปหริฯ กิํ เช อมฺพปาลีติ เชติ อาลปนวจนํ, โภติ อมฺพปาลิ, กิํ การณาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กิญฺจา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ สาหารนฺติ สชนปทํฯ องฺคุลิํ โผเฏสุนฺติ องฺคุลิํ จาเลสุํฯ อมฺพกายาติ อิตฺถิกายฯ

เยสนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, เยหิ อทิฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ โอโลเกถาติ ปสฺสถฯ อวโลเกถาติ ปุนปฺปุนํ ปสฺสถฯ อุปสํหรถาติ อุปเนถฯ อิมํ ลิจฺฉวิปริสํ ตุมฺหากํ จิตฺเตน ตาวติํสสทิสํ อุปสํหรถ อุปเนถ อลฺลียาเปถฯ ยเถว ตาวติํสา อภิรูปา ปาสาทิกา นีลาทินานาวณฺณา, เอวมิเม ลิจฺฉวิราชาโนปีติ ตาวติํเสหิ สมเก กตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน ภควา อเนกสเตหิ สุตฺเตหิ จกฺขาทีนํ รูปาทีสุ นิมิตฺตคฺคาหํ ปฏิเสเธตฺวา อิธ มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิมิตฺตคฺคาเห อุยฺโยเชตีติ? หิตกามตายฯ

ตตฺร กิร เอกจฺเจ ภิกฺขู โอสนฺนวีริยา, เตสํ สมฺปตฺติยา ปโลเภนฺโต – ‘‘อปฺปมาเทน สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ เอวรูปา อิสฺสริยสมฺปตฺติ สุลภา’’ติ สมณธมฺเม อุสฺสาหชนนตฺถํ อาหฯ อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถญฺจาปิ เอวมาหฯ นจิรสฺเสว หิ สพฺเพปิเม อชาตสตฺตุสฺส วเสน วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ อถ เนสํ รชฺชสิริสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ฐิตภิกฺขู – ‘‘ตถารูปายปิ นาม สิริสมฺปตฺติยา วินาโส ปญฺญายิสฺสตี’’ติ อนิจฺจลกฺขณํ ภาเวตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถํ อาหฯ

อธิวาเสตูติ อมฺพปาลิยา นิมนฺติตภาวํ ญตฺวาปิ กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ? อสทฺทหนตาย เจว วตฺตสีเสน จฯ สา หิ ธุตฺตา อิตฺถี อนิมนฺเตตฺวาปิ นิมนฺเตมีติ วเทยฺยาติ เตสํ จิตฺตํ อโหสิ, ธมฺมํ สุตฺวา คมนกาเล จ นิมนฺเตตฺวา คมนํ นาม มนุสฺสานํ วตฺตเมวฯ

เวฬุวคามวสฺสูปคมนวณฺณนา

[163] เวฬุวคามโกติ เวสาลิยา สมีเป เวฬุวคาโมฯ ยถามิตฺตนฺติอาทีสุ มิตฺตา มิตฺตาวฯ สนฺทิฏฺฐาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตาฯ สมฺภตฺตาติ สุฏฺฐุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตาฯ เยสํ เยสํ ยตฺถ ยตฺถ เอวรูปา ภิกฺขู อตฺถิ, เต เต ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุเปถาติ อตฺโถฯ กสฺมา เอวมาห? เตสํ ผาสุวิหารตฺถายฯ เตสญฺหิ เวฬุวคามเก เสนาสนํ นปฺปโหติ, ภิกฺขาปิ มนฺทาฯ สมนฺตา เวสาลิยา ปน พหูนิ เสนาสนานิ, ภิกฺขาปิ สุลภา, ตสฺมา เอวมาหฯ อถ กสฺมา – ‘‘ยถาสุขํ คจฺฉถา’’ติ น วิสฺสชฺเชสิ? เตสํ อนุกมฺปายฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ ทสมาสมตฺตํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิ, สเจ อิเม ทูรํ คจฺฉิสฺสนฺติ, มม ปรินิพฺพานกาเล ทฏฺฐุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ อถ เนสํ – ‘‘สตฺถา ปรินิพฺพายนฺโต อมฺหากํ สติมตฺตมฺปิ น อทาสิ, สเจ ชาเนยฺยาม, เอวํ น ทูเร วเสยฺยามา’’ติ วิปฺปฏิสาโร ภเวยฺยฯ เวสาลิยา สมนฺตา ปน วสนฺตา มาสสฺส อฏฺฐ วาเร อาคนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิสฺสนฺติ, สุคโตวาทํ ลภิสฺสนฺตี’’ติ น วิสฺสชฺเชสิฯ

[164] ขโรติ ผรุโสฯ อาพาโธติ วิสภาคโรโคฯ พาฬฺหาติ พลวติโยฯ มารณนฺติกาติ มรณนฺตํ มรณสนฺติกํ ปาปนสมตฺถาฯ สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสีติ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อธิวาเสสิฯ