อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย, สเจ หิ มนุสฺเสสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโต เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สจฺฉิกโรติฯ เทเวสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโตปิ สเจ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ เทวโลกํ คนฺตฺวา สจฺฉิกโรตีติฯ

อวินิปาตธมฺโมติ เอตฺถ วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโมฯ จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตธมฺโม จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตสภาโวติ อตฺโถฯ นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโตฯ สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพาติ สมฺโพธิปรายโณฯ

ธมฺมาทาสธมฺมปริยายวณฺณนา

[158] วิเหสาติ เตสํ เตสํ ญาณคติํ ญาณูปปตฺติํ ญาณาภิสมฺปรายํ โอโลเกนฺตสฺส กายกิลมโถว เอส, อานนฺท, ตถาคตสฺสาติ ทีเปติ, จิตฺตวิเหสา ปน พุทฺธานํ นตฺถิฯ ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํฯ เยนาติ เยน ธมฺมาทาเสน สมนฺนาคโตฯ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว เววจนวเสน วุตฺตํฯ นิรยาทโย หิ วฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อปายาฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติฯ เย ทุกฺกฏการิโน, เต เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาตาฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ พุทฺธคุณานํ ยถาภูตโต ญาตตฺตา อจเลน อจฺจุเตน ปสาเทนฯ อุปริ ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิติปิ โส ภควาติอาทีนํ ปน วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตฯ

อริยกนฺเตหีติ อริยานํ กนฺเตหิ ปิเยหิ มนาเปหิฯ ปญฺจ สีลานิ หิ อริยสาวกานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ อวิชหิตพฺพโตฯ ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สพฺโพปิ ปเนตฺถ สํวโร ลพฺภติเยวฯ

โสตาปนฺโนหมสฺมีติ อิทํ เทสนาสีสเมวฯ สกทาคามิอาทโยปิ ปน สกทาคามีหมสฺมีติอาทินา นเยน พฺยากโรนฺติ เยวาติฯ สพฺเพสมฺปิ หิ สิกฺขาปทาวิโรเธน ยุตฺตฏฺฐาเน พฺยากรณํ อนุญฺญาตเมว โหติฯ

อมฺพปาลีคณิกาวตฺถุวณฺณนา

[161] เวสาลิยํ วิหรตีติ เอตฺถ เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจว โหติ ผีตาจาติอาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวสาลิยา สมฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ อมฺพปาลิวเนติ อมฺพปาลิยา คณิกาย อุยฺยานภูเต อมฺพวเนฯ สโต ภิกฺขเวติ ภควา อมฺพปาลิทสฺสเน สติปจฺจุปฏฺฐานตฺถํ วิเสสโต อิธ สติปฏฺฐานเทสนํ อารภิฯ ตตฺถ สรตีติ สโตฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนฯ สติยา จ สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโต หุตฺวา วิหเรยฺยาติ อตฺโถฯ กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสติปฏฺฐาเน วกฺขามฯ

นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหกํฯ นีลวณฺณาติอาทิ ตสฺเสว วิภาคทสฺสนํฯ ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺโณ นีโล, นีลวิเลปนวิลิตฺตตฺตา ปเนตํ วุตฺตํฯ นีลวตฺถาติ ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิปิ เตสํ นีลาเนว โหนฺติฯ นีลาลงฺการาติ นีลมณีหิ นีลปุปฺเผหิ อลงฺกตา, รถาปิ เตสํ นีลมณิขจิตา นีลวตฺถปริกฺขิตฺตา นีลทฺธชา นีลวมฺมิเกหิ นีลาภรเณหิ นีลอสฺเสหิ ยุตฺตา, ปโตทลฏฺฐิโยปิ นีลา เยวาติฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปริวฏฺเฏสีติ ปหริฯ กิํ เช อมฺพปาลีติ เชติ อาลปนวจนํ, โภติ อมฺพปาลิ, กิํ การณาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กิญฺจา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ สาหารนฺติ สชนปทํฯ องฺคุลิํ โผเฏสุนฺติ องฺคุลิํ จาเลสุํฯ อมฺพกายาติ อิตฺถิกายฯ

เยสนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, เยหิ อทิฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ โอโลเกถาติ ปสฺสถฯ อวโลเกถาติ ปุนปฺปุนํ ปสฺสถฯ อุปสํหรถาติ อุปเนถฯ อิมํ ลิจฺฉวิปริสํ ตุมฺหากํ จิตฺเตน ตาวติํสสทิสํ อุปสํหรถ อุปเนถ อลฺลียาเปถฯ ยเถว ตาวติํสา อภิรูปา ปาสาทิกา นีลาทินานาวณฺณา, เอวมิเม ลิจฺฉวิราชาโนปีติ ตาวติํเสหิ สมเก กตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน ภควา อเนกสเตหิ สุตฺเตหิ จกฺขาทีนํ รูปาทีสุ นิมิตฺตคฺคาหํ ปฏิเสเธตฺวา อิธ มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิมิตฺตคฺคาเห อุยฺโยเชตีติ? หิตกามตายฯ