อุปฏฺฐากปริจฺเฉทวณฺณนา

[11] อุปฏฺฐากปริจฺเฉเท ปน อานนฺโทติ นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธา อุปฏฺฐากา อเหสุํฯ เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต , เอกทา เมฆิโยฯ ตตฺถ เอกทา ภควา นาคสมาลตฺเถเรน สทฺธิํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน ทฺเวธาปถํ ปตฺโตฯ เถโร มคฺคา โอกฺกมฺม – ‘‘ภควา, อหํ อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี’’ติ อาหฯ อถ นํ ภควา – ‘‘เอหิ ภิกฺขุ, อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’’ติ อาหฯ โส – ‘‘หนฺท, ภควา, ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี’’ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ ฉมายํ ฐเปตุํ อารทฺโธฯ อถ นํ ภควา – ‘‘อาหร, ภิกฺขู’’ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คโตฯ ตสฺสปิ ภิกฺขุโน อิตเรน มคฺเคน คจฺฉโต โจรา ปตฺตจีวรญฺเจว หริํสุ, สีสญฺจ ภินฺทิํสุฯ โส – ‘‘ภควา อิทานิ เม ปฏิสรณํ, น อญฺโญ’’ติ จินฺเตตฺวา โลหิเตน คฬิเตน ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ ‘‘กิมิทํ ภิกฺขู’’ติ จ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ภควา – ‘‘มา จินฺตยิ, ภิกฺขุ, เอตํเยว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา’’ติ วตฺวา นํ สมสฺสาเสสิฯ

เอกทา ปน ภควา เมฆิยตฺเถเรน สทฺธิํ ปาจีนวํสมิคทาเย ชนฺตุคามํ อคมาสิฯ ตตฺราปิ เมฆิโย ชนฺตุคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นทีตีเร ปาสาทิกํ อมฺพวนํ ทิสฺวา – ‘‘ภควา, ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ ตสฺมิํ อมฺพวเน สมณธมฺมํ กโรมี’’ติ วตฺวา ภควตา ติกฺขตฺตุํ นิวาริยมาโนปิ คนฺตฺวา อกุสลวิตกฺเกหิ อุปทฺทุโต อนฺวาสตฺโต (อ. นิ. 9.3; อุทาน ปริจฺเฉโท 31 ทฏฺฐพฺโพ)ฯ ปจฺจาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตมฺปิ ภควา – ‘‘อิทเมว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา’’ติ วตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อคมาสิฯ ตตฺถ คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, ‘เอกจฺเจ ภิกฺขู อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’ติ วุตฺเต อญฺเญน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺฐากํ เอกํ ภิกฺขุํ ชานาถา’’ติฯ ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ

อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา – ‘‘อหํ , ภนฺเต, ตุมฺเหเยว ปตฺถยมาโน สตสหสฺสกปฺปาธิกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูรยิํ, นนุ มาทิโส มหาปญฺโญ อุปฏฺฐาโก นาม วฏฺฏติ, อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ ภควา – ‘‘อลํ สาริปุตฺต, ยสฺสํ ทิสายํ ตฺวํ วิหรสิ, อสุญฺญาเยว เม สา ทิสา, ตว โอวาโท พุทฺธานํ โอวาทสทิโส, น เม ตยา อุปฏฺฐากกิจฺจํ อตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ เอเตเนวุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทิํ กตฺวา อสีติมหาสาวกา อุฏฺฐหิํสุฯ เต สพฺเพปิ ภควา ปฏิกฺขิปิฯ

อานนฺทตฺเถโร ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิฯ อถ นํ ภิกฺขู เอวมาหํสุ – ‘‘อาวุโส, อานนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจติ, ตฺวมฺปิ ยาจาหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘ยาจิตฺวา ลทฺธุปฏฺฐานํ นาม อาวุโส กีทิสํ โหติ, กิํ มํ สตฺถา น ปสฺสติ, สเจ โรจิสฺสติ, อานนฺโท มํ อุปฏฺฐาตูติ วกฺขตี’’ติฯ อถ ภควา – ‘‘น, ภิกฺขเว, อานนฺโท อญฺเญน อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺฐหิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตโต ภิกฺขู – ‘‘อุฏฺเฐหิ, อาวุโส อานนฺท, อุฏฺเฐหิ อาวุโส อานนฺท, ทสพลํ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุฯ เถโร อุฏฺฐหิตฺวา จตฺตาโร ปฏิกฺเขเป, จตสฺโส จ อายาจนาติ อฏฺฐ วเร ยาจิฯ

จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา นาม – ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ น ทสฺสติ, ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วตฺวา – ‘‘กิํ ปเนตฺถ, อานนฺท, อาทีนวํ ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต – ‘‘สจาหํ, ภนฺเต, อิมานิ วตฺถูนิ ลภิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร – ‘อานนฺโท ทสพเลน ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสติ, เอกโต นิมนฺตนํ คจฺฉติ, เอตํ ลาภํ ลภนฺโต ตถาคตํ อุปฏฺฐาติ, โก เอวํ อุปฏฺฐหโต ภาโร’ติ’’ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขเป ยาจิฯ

จตสฺโส อายาจนา นาม – ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตนิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทา ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคตํ ปริสํ อาคตกฺขเณ เอว ภควนฺตํ ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํเยว ขเณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, ยํ ภควา มยฺหํ ปรมฺมุขา ธมฺมํ เทเสติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วตฺวา – ‘‘กํ ปเนตฺถ, อานนฺท, อานิสํสํ ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต – ‘‘อิธ, ภนฺเต, สทฺธา กุลปุตฺตา ภควโต โอกาสํ อลภนฺตา มํ เอวํ วทนฺติ – ‘สฺเว, ภนฺเต อานนฺท, ภควตา สทฺธิํ อมฺหากํ ฆเร ภิกฺขํ คณฺเหยฺยาถา’ติ, สเจ ภนฺเต ภควา ตตฺถ น คมิสฺสติ, อิจฺฉิตกฺขเณเยว ปริสํ ทสฺเสตุํ, กงฺขญฺจ วิโนเทตุํ โอกาสํ น ลจฺฉามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร – ‘กิํ อานนฺโท ทสพลํ อุปฏฺฐาติ, เอตฺตกมฺปิสฺส อนุคฺคหํ ภควา น กโรตี’ติฯ ภควโต จ ปรมฺมุขา มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ – ‘อยํ, อาวุโส อานนฺท, คาถา, อิทํ สุตฺตํ, อิทํ ชาตกํ, กตฺถ เทสิต’นฺติฯ สจาหํ ตํ น สมฺปาทยิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร – ‘เอตฺตกมฺปิ, อาวุโส, น ชานาสิ, กสฺมา ตฺวํ ฉายา วิย ภควนฺตํ อวิชหนฺโต ทีฆรตฺตํ วิจรสี’ติฯ เตนาหํ ปรมฺมุขา เทสิตสฺสปิ ธมฺมสฺส ปุน กถนํ อิจฺฉามี’’ติ อิมา จตสฺโส อายาจนา ยาจิฯ ภควาปิสฺส อทาสิฯ

เอวํ อิเม อฏฺฐ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺเสว ฐานนฺตรสฺสตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณีติ อิมสฺส นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ สนฺธาย – ‘‘มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตรหิ อานนฺโท ภิกฺขุ อุปฏฺฐาโก อคฺคุปฏฺฐาโก’’ติ อาหฯ อยํ อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท นามฯ

[12] ปิติปริจฺเฉโท อุตฺตานตฺโถเยวฯ

วิหารํ ปาวิสีติ กสฺมา วิหารํ ปาวิสิ? ภควา กิร เอตฺตกํ กเถตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น ตาว มยา สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วํโส นิรนฺตรํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิโต, อชฺช มยิ ปน วิหารํ ปวิฏฺเฐ อิเม ภิกฺขู ภิยฺโยโส มตฺตาย ปุพฺเพนิวาสญาณํ อารพฺภ วณฺณํ กถยิสฺสนฺติฯ อถาหํ อาคนฺตฺวา นิรนฺตรํ พุทฺธวํสํ กเถตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ กถาวารสฺส โอกาสํ ทตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ

ยญฺเจตํ ภควา ตนฺติํ กเถสิ, ตตฺถ กปฺปปริจฺเฉโท, ชาติปริจฺเฉโท, โคตฺตปริจฺเฉโท, อายุปริจฺเฉโท, โพธิปริจฺเฉโท, สาวกยุคปริจฺเฉโท, สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท, อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท, ปิติปริจฺเฉโทติ นวิเม วารา อาคตา, สมฺพหุลวาโร อนาคโต, อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺโพฯ

สมฺพหุลวารกถาวณฺณนา

สพฺพโพธิสตฺตานญฺหิ เอกสฺมิํ กุลวํสานุรูเป ปุตฺเต ชาเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตพฺพนฺติ อยเมว วํโส, อยํ ปเวณีฯ กสฺมา? สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺหิ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนโต ปฏฺฐาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการานิ อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ โหนฺติ, ตตฺร เนสํ ยทิ เนว ชาตนครํ, น ปิตา, น มาตา, น ภริยา, น ปุตฺโต ปญฺญาเยยฺย, ‘‘อิมสฺส เนว ชาตนครํ, น ปิตา, น ภริยา, น ปุตฺโต ปญฺญายติ, เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา เอส มญฺเญ, เทวานญฺจ อีทิสํ ปาฏิหาริยํ อนจฺฉริย’’นฺติ มญฺญมาโน ชโน เนว โสตพฺพํ, น สทฺธาตพฺพํ มญฺเญยฺยฯ ตโต อภิสมโย น ภเวยฺย, อภิสมเย อสติ นิรตฺถโกว พุทฺธุปฺปาโท, อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติฯ ตสฺมา สพฺพโพธิสตฺตานํ – ‘‘เอกสฺมิํ กุลวํสานุรูเป ปุตฺเต ชาเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตพฺพ’’นฺติ อยเมว วํโส อยํ ปเวณีฯ ตสฺมา ปุตฺตาทีนํ วเสน สมฺพหุลวาโร อาเนตฺวา ทีเปตพฺโพฯ

สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา

ตตฺถ –

สมวตฺตกฺขนฺโธ อตุโล, สุปฺปพุทฺโธ จ อุตฺตโร;

สตฺถวาโห วิชิตเสโน, ราหุโล ภวติ สตฺตโมติฯ

เอเต ตาว สตฺตนฺนมฺปิ โพธิสตฺตานํ อนุกฺกเมเนว สตฺต ปุตฺตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ราหุลภทฺเท ตาว ชาเต ปณฺณํ อาหริตฺวา มหาปุริสสฺส หตฺเถ ฐปยิํสุฯ อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรํ โขเภตฺวา ปุตฺตสิเนโห อฏฺฐาสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘เอกสฺมิํ ตาว ชาเต เอวรูโป ปุตฺตสิเนโห, ปโรสหสฺสํ กิร เม ปุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมิํ ชาเต อิทํ สิเนหพนฺธนํ เอวํ วฑฺฒนฺตํ ทุพฺเภชฺชํ ภวิสฺสติ, ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ตํ ทิวสเมว จ รชฺชํ ปหาย นิกฺขนฺโตฯ เอส นโย สพฺเพสํ ปุตฺตุปฺปตฺติยนฺติฯ อยํ ปุตฺตปริจฺเฉโทฯ