อิติ โวสฺสสฺส วสฺสกรณํ วสฺสกมฺมํ, วสฺสสฺส โวสฺสกรณํ โวสฺสกมฺมํฯ ตํ ปน กโรนฺโต อจฺฉนฺทิกภาวมตฺตํ ปาเปติ, น ลิงฺคํ อนฺตรธาเปตุํ สกฺโกติฯ วตฺถุกมฺมนฺติ อกตวตฺถุสฺมิํ เคหปติฏฺฐาปนํฯ วตฺถุปริกมฺมนฺติ ‘‘อิทญฺจิทญฺจาหรถา’’ติ วตฺวา วตฺถุพลิกมฺมกรณํฯ อาจมนนฺติ อุทเกน มุขสุทฺธิกรณํฯ นฺหาปนนฺติ อญฺเญสํ นฺหาปนํฯ ชุหนนฺติ เตสํ อตฺถาย อคฺคิชุหนํฯ วมนนฺติ โยคํ ทตฺวา วมนกรณํฯ วิเรจเนปิ เอเสว นโยฯ อุทฺธํวิเรจนนฺติ อุทฺธํ โทสานํ นีหรณํฯ อโธวิเรจนนฺติ อโธ โทสานํ นีหรณํฯ สีสวิเรจนนฺติ สิโรวิเรจนํฯ กณฺณเตลนฺติ กณฺณานํ พนฺธนตฺถํ วา วณหรณตฺถํ วา เภสชฺชเตลปจนํฯ เนตฺตตปฺปนนฺติ อกฺขิตปฺปนเตลํฯ นตฺถุกมฺมนฺติ เตเลน โยเชตฺวา นตฺถุกรณํฯ อญฺชนนฺติ ทฺเว วา ตีณิ วา ปฏลานิ นีหรณสมตฺถํ ขารญฺชนํฯ ปจฺจญฺชนนฺติ นิพฺพาปนียํ สีตลเภสชฺชญฺชนํฯ สาลากิยนฺติ สลากเวชฺชกมฺมํฯ สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํฯ ทารกติกิจฺฉา วุจฺจติ โกมารภจฺจเวชฺชกมฺมํฯ มูลเภสชฺชานํ อนุปฺปาทนนฺติ อิมินา กายติกิจฺฉนํ ทสฺเสติฯ โอสธีนํ ปฏิโมกฺโขติ ขาราทีนิ ทตฺวา ตทนุรูเป วเณ คเต เตสํ อปนยนํฯ

เอตฺตาวตา มหาสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติฯ

ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา

[28] เอวํ พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิวเสน ติวิธํ สีลํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิวเสน – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา’’ติอาทินา นเยน สุญฺญตาปกาสนํ อารภิฯ ตตฺถ ธมฺมาติ คุเณ, เทสนายํ, ปริยตฺติยํ, นิสฺสตฺเตติ เอวมาทีสุ ธมฺมสทฺโท วตฺตติฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ (เถรคา. 304);

อาทีสุ หิ คุเณ ธมฺมสทฺโทฯ ‘‘ธมฺมํ, โว ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.420) เทสนายํฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ , เคยฺย’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปริยตฺติยํฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 121) นิสฺสตฺเตฯ อิธ ปน คุเณ วตฺตติฯ ตสฺมา อตฺถิ, ภิกฺขเว, อญฺเญว ตถาคตสฺส คุณาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

คมฺภีราติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร ตถาคตา อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา, คมฺภีรตฺตาเยว ทุทฺทสาฯ ทุทฺทสตฺตาเยว ทุรนุโพธาฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา สนฺตา, สนฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนโตปิ สนฺตาฯ อติตฺติกรณฏฺเฐน ปณีตา, สาทุรสโภชนํ วิยฯ อุตฺตมญาณวิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺพาติ อตกฺกาวจราฯ นิปุณาติ สณฺหสุขุมสภาวตฺตาฯ พาลานํ อวิสยตฺตา, ปณฺฑิเตหิเยว เวทิตพฺพาติ ปณฺฑิตเวทนียาฯ

เย ตถาคโต สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เย ธมฺเม ตถาคโต อนญฺญเนยฺโย หุตฺวา สยเมว อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปเวเทติ, ทีเปติ, กเถติ, ปกาเสตีติ อตฺโถฯ เยหีติ เยหิ คุณธมฺเมหิฯ ยถาภุจฺจนฺติ ยถาภูตํฯ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุนฺติ ตถาคตสฺส วณฺณํ วตฺตุกามา สมฺมา วเทยฺยุํ, อหาเปตฺวา วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุนฺติ อตฺโถฯ กตเม จ ปน เต ธมฺมา ภควตา เอวํ โถมิตาติ? สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ? ปุถุจิตฺตสมาโยคโต เจว, ปุถุอารมฺมณโต จฯ ตญฺหิ จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺตมหากิริยจิตฺเตสุ ลพฺภติ, น จสฺส โกจิ ธมฺโม อารมฺมณํ นาม น โหติฯ ยถาห – ‘‘อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณ’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.120)ฯ อิติ ปุถุจิตฺตสมาโยคโต ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปุถุอารมฺมณโต จ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติฯ

‘‘อญฺเญวา’’ติ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถาปนวจนํ, ‘‘อญฺเญว, น ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโยฯ คมฺภีราว น อุตฺตานา’’ติ เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํฯ สาวกปารมีญาณญฺหิ คมฺภีรํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ ปน ตโต คมฺภีรตรนฺติ ตตฺถ ววตฺถานํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ ตโตปิ คมฺภีรตรนฺติ ตตฺถาปิ ววตฺถานํ นตฺถิ, อิโต ปนญฺญํ คมฺภีรตรํ นตฺถิ; ตสฺมา คมฺภีรา วาติ ววตฺถานํ ลพฺภติฯ ตถา ทุทฺทสาว ทุรนุโพธา วาติ สพฺพํ เวทิตพฺพํฯ

กตเม จ เต ภิกฺขเวติ อยํ ปน เตสํ ธมฺมานํ กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉาฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณาติอาทิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํฯ กสฺมา ปเนตํ เอวํ อารทฺธนฺติ เจ? พุทฺธานญฺหิ จตฺตาริ ฐานานิ ปตฺวา คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตภาโว ปญฺญายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ, ติลกฺขณาหตา, สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาฯ กตมานิ จตฺตาริ? วินยปญฺญตฺติํ, ภูมนฺตรํ, ปจฺจยาการํ, สมยนฺตรนฺติฯ ตสฺมา – ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อยํ อาปตฺติ, อยํ อนาปตฺติ, อยํ เฉชฺชคามินี, อยํ วุฏฺฐานคามินี, อยํ เทสนาคามินี, อยํ โลกวชฺชา, อยํ ปณฺณตฺติวชฺชา, อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อิทํ ปญฺญเปตพฺพ’’นฺติ ยํ เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ นาม, ตตฺถ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ; อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโยฯ อิติ วินยปญฺญตฺติํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ…เป.… สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติฯ

ตถา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา นาม…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นาม, ปญฺจ ขนฺธา นาม, ทฺวาทส อายตนานิ นาม, อฏฺฐารส ธาตุโย นาม, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นาม, พาวีสตินฺทฺริยานิ นาม, นว เหตู นาม, จตฺตาโร อาหารา นาม, สตฺต ผสฺสา นาม, สตฺต เวทนา นาม, สตฺต สญฺญา นาม, สตฺต เจตนา นาม, สตฺต จิตฺตานิ นามฯ เอเตสุ เอตฺตกา กามาวจรา ธมฺมา นาม, เอตฺตกา รูปาวจรอรูปาวจรปริยาปนฺนา ธมฺมา นาม, เอตฺตกา โลกิยา ธมฺมา นาม, เอตฺตกา โลกุตฺตรา ธมฺมา นามาติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ อนนฺตนยํ อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโยฯ อิติ ภูมนฺตรปริจฺเฉทํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ…เป.… สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติฯ

ตถา อยํ อวิชฺชา สงฺขารานํ นวหากาเรหิ ปจฺจโย โหติ, อุปฺปาโท หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, ปวตฺตํ หุตฺวา, นิมิตฺตํ, อายูหนํ, สํโยโค, ปลิโพโธ, สมุทโย, เหตุ, ปจฺจโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, ตถา สงฺขาราทโย วิญฺญาณาทีนํฯ

ยถาห – ‘‘กถํ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ? อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ, นิมิตฺตฏฺฐิติ จ, อายูหนฏฺฐิติ จ, สํโยคฏฺฐิติ จ, ปลิโพธฏฺฐิติ จ, สมุทยฏฺฐิติ จ, เหตุฏฺฐิติ จ, ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา, อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ…เป.… ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติ จ…เป.… ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.45)ฯ เอวมิมํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ตถา ตถา ปจฺจยภาเวน ปวตฺตํ ติวฏฺฏํ ติยทฺธํ ติสนฺธิํ จตุสงฺเขปํ วีสตาการํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิภชิตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย, อิติ ปจฺจยาการํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ…เป.… สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติฯ

ตถา จตฺตาโร ชนา สสฺสตวาทา นาม, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา นามฯ เต อิทํ นิสฺสาย อิทํ คณฺหนฺตีติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ภินฺทิตฺวา นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโยฯ อิติ สมยนฺตรํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตตา ปญฺญายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ, ติลกฺขณาหตา, สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน สมยนฺตรํ ลพฺภติ, ตสฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส มหนฺตภาวทสฺสนตฺถํ เทสนาย จ สุญฺญตาปกาสนวิภาวนตฺถํ สมยนฺตรํ อนุปวิสนฺโต ธมฺมราชา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติ เอวํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ อารภิฯ

[29] ตตฺถ สนฺตีติ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติฯ ภิกฺขเวติ อาลปนวจนํฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชูปคตภาเวน สมณา, ชาติยา พฺราหฺมณาฯ โลเกน วา สมณาติ จ พฺราหฺมณาติ จ เอวํ สมฺมตาฯ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ

ปุพฺพนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ ตตฺถ อนฺโตติ อยํ สทฺโท อนฺตอพฺภนฺตรมริยาทลามกปรภาคโกฏฺฐาเสสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร’’ติอาทีสุ หิ อนฺเต อนฺตสทฺโทฯ ‘‘จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.122) อพฺภนฺตเรฯ ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278)ฯ ‘‘สา หริตนฺตํ วา ปนฺถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.304) มริยาทายํฯ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺย’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.80) ลามเกฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.51) ปรภาเคฯ สพฺพปจฺจยสงฺขโย หิ ทุกฺขสฺส ปรภาโค โกฏีติ วุจฺจติฯ ‘‘สกฺกาโย โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 6.61) โกฏฺฐาเสฯ สฺวายํ อิธาปิ โกฏฺฐาเส วตฺตติฯ

กปฺปสทฺโทปิ – ‘‘ติฏฺฐตุ, ภนฺเต ภควา กปฺปํ’’ (ที. นิ. 2.167), ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ’’ (อ. นิ. 8.80), ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติ, (ปาจิ. 371) เอวํ อายุกปฺปเลสกปฺปวินยกปฺปาทีสุ สมฺพหุเลสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ อิธ ตณฺหาทิฏฺฐีสุ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา, ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จา’’ติ (มหานิ. 28)ฯ ตสฺมา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ฐิตาติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตสํ เอวํ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา ฐิตานํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน ปุพฺพนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐีติ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโนฯ เต เอวํทิฏฺฐิโน ตํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อาคมฺม ปฏิจฺจ อญฺญมฺปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติกํ กโรนฺตา อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิฯ

ตตฺถ อเนกวิหิตานีติ อเนกวิธานิฯ อธิมุตฺติปทานีติ อธิวจนปทานิฯ อถ วา ภูตํ อตฺถํ อภิภวิตฺวา ยถาสภาวโต อคฺคเหตฺวา ปวตฺตนโต อธิมุตฺติโยติ ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติฯ อธิมุตฺตีนํ ปทานิ อธิมุตฺติปทานิ, ทิฏฺฐิทีปกานิ วจนานีติ อตฺโถฯ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหีติ อฏฺฐารสหิ การเณหิฯ

[30] อิทานิ เยหิ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ อภิวทนฺติ, เตสํ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉาย ‘‘เต จ โข โภนฺโต’’ติอาทินา นเยน ปุจฺฉิตฺวา ตานิ วตฺถูนิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐิคตสฺเสตํ อธิวจนํฯ สสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทา, สสฺสตทิฏฺฐิโนติ อตฺโถฯ เอเตเนว นเยน อิโต ปเรสมฺปิ เอวรูปานํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ อมรํ นิจฺจํ ธุวํ ปญฺญเปนฺติฯ ยถาห – ‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ ตถา เวทนํ, สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ

[31] อาตปฺปมนฺวายาติอาทีสุ วีริยํ กิเลสานํ อาตาปนภาเวน อาตปฺปนฺติ วุตฺตํฯ ตเทว ปทหนวเสน ปธานํฯ ปุนปฺปุนํ ยุตฺตวเสน อนุโยโคติฯ เอวํ ติปฺปเภทํ วีริยํ อนฺวาย อาคมฺม ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ อปฺปมาโท วุจฺจติ สติยา อวิปฺปวาโสฯ สมฺมา มนสิกาโรติ อุปายมนสิกาโร, ปถมนสิกาโร, อตฺถโต ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมิญฺหิ มนสิกาเร ฐิตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ญาณํ อิชฺฌติ, อยํ อิมสฺมิํ ฐาเน มนสิกาโรติ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา วีริยญฺจ สติญฺจ ญาณญฺจ อาคมฺมาติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ ตถารูปนฺติ ตถาชาติกํฯ เจโตสมาธินฺติ จิตฺตสมาธิํฯ ผุสตีติ วินฺทติ ปฏิลภติฯ ยถา สมาหิเต จิตฺเตติ เยน สมาธินา สมฺมา อาหิเต สุฏฺฐุ ฐปิเต จิตฺตมฺหิ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตฯ

โส เอวมาหาติ โส เอวํ ฌานานุภาวสมฺปนฺโน หุตฺวา ทิฏฺฐิคติโก เอวํ วทติฯ วญฺโฌติ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผโล กสฺสจิ อชนโกติฯ เอเตน ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คหิตานํ ฌานาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ ปพฺพตกูฏํ วิย ฐิโตติ กูฏฏฺโฐฯ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโตติ เอสิกฏฺฐายี วิย หุตฺวา ฐิโตติ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโตฯ ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺฐติ, เอวํ ฐิโตติ อตฺโถฯ อุภเยนปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทีเปติฯ

เกจิ ปน อีสิกฏฺฐายิฏฺฐิโตติ ปาฬิํ วตฺวา มุญฺเช อีสิกา วิย ฐิโตติ วทนฺติ ฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยทิทํ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ มุญฺชโต อีสิกา วิย วิชฺชมานเมว นิกฺขมติฯ ยสฺมา จ อีสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต, ตสฺมา เตว สตฺตา สนฺธาวนฺติ, อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

สํสรนฺตีติ อปราปรํ สญฺจรนฺติฯ จวนฺตีติ เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ ตถา อุปปชฺชนฺตีติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปุพฺเพ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วตฺวา อิทานิ เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตีติอาทินา วจเนน อยํ ทิฏฺฐิคติโก อตฺตนาเยว อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐิคติกสฺส ทสฺสนํ นาม น นิพทฺธํ, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุ วิย จญฺจลํ, อุมฺมตฺตกปจฺฉิยํ ปูวขณฺฑคูถโคมยาทีนิ วิย เจตฺถ สุนฺทรมฺปิ อสุนฺทรมฺปิ โหติ เยวาติ วุตฺตํฯ อตฺถิตฺเวว สสฺสติสมนฺติ เอตฺถ สสฺสตีติ นิจฺจํ วิชฺชมานตาย มหาปถวิํว มญฺญติ, ตถา สิเนรุปพฺพตจนฺทิมสูริเยฯ ตโต เตหิ สมํ อตฺตานํ มญฺญมานา อตฺถิ ตฺเวว สสฺสติสมนฺติ วทนฺติฯ

อิทานิ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทิกาย ปฏิญฺญาย สาธนตฺถํ เหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ? อหญฺหิ อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิมินามหํ เอตํ ชานามีติ อิมินา วิเสสาธิคเมน อหํ เอตํ ปจฺจกฺขโต ชานามิ, น เกวลํ สทฺธามตฺตเกเนว วทามีติ ทสฺเสติ, มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกรณตฺถํ วุตฺโตฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ปฐมํ ฐานนฺติ จตูหิ วตฺถูหีติ วตฺถุสทฺเทน วุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ อิทํ ปฐมํ ฐานํ, อิทํ ชาติสตสหสฺสมตฺตานุสฺสรณํ ปฐมํ การณนฺติ อตฺโถฯ

[32-33] อุปริ วารทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เกวลญฺหิ อยํ วาโร อเนกชาติสตสหสฺสานุสฺสรณวเสน วุตฺโตฯ อิตเร ทสจตฺตาลีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานุสฺสรณวเสนฯ มนฺทปญฺโญ หิ ติตฺถิโย อเนกชาติสตสหสฺสมตฺตํ อนุสฺสรติ, มชฺฌิมปญฺโญ ทสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานิ, ติกฺขปญฺโญ จตฺตาลีสํ, น ตโต อุทฺธํฯ

[34] จตุตฺถวาเร ตกฺกยตีติ ตกฺกี, ตกฺโก วา อสฺส อตฺถีติ ตกฺกีฯ ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทิฏฺฐิคาหิโน เอตํ อธิวจนํฯ วีมํสาย สมนฺนาคโตติ วีมํสีฯ วีมํสา นาม ตุลนา รุจฺจนา ขมนาฯ

ยถา หิ ปุริโส ยฏฺฐิยา อุทกํ วีมํสิตฺวา โอตรติ, เอวเมว โย ตุลยิตฺวา รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, โส ‘‘วีมํสี’’ติ เวทิตพฺโพฯ ตกฺกปริยาหตนฺติ ตกฺเกน ปริยาหตํ, เตน เตน ปริยาเยน ตกฺเกตฺวาติ อตฺโถฯ วีมํสานุจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย วีมํสาย อนุจริตํฯ สยํปฏิภานนฺติ อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสญฺชาตํฯ เอวมาหาติ สสฺสตทิฏฺฐิํ คเหตฺวา เอวํ วทติฯ

ตตฺถ จตุพฺพิโธ ตกฺกี – อนุสฺสุติโก, ชาติสฺสโร, ลาภี, สุทฺธตกฺกิโกติฯ ตตฺถ โย ‘‘เวสฺสนฺตโร นาม ราชา อโหสี’’ติอาทีนิ สุตฺวา ‘‘เตน หิ ยทิ เวสฺสนฺตโรว ภควา, สสฺสโต อตฺตา’’ติ ตกฺกยนฺโต ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, อยํ อนุสฺสุติโก นามฯ ทฺเว ติสฺโส ชาติโย สริตฺวา – ‘‘อหเมว ปุพฺเพ อสุกสฺมิํ นาม อโหสิํ, ตสฺมา สสฺสโต อตฺตา’’ติ ตกฺกยนฺโต ชาติสฺสรตกฺกิโก นามฯ โย ปน ลาภิตาย ‘‘ยถา เม อิทานิ อตฺตา สุขี โหติ, อตีเตปิ เอวํ อโหสิ, อนาคเตปิ ภวิสฺสตี’’ติ ตกฺกยิตฺวา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, อยํ ลาภีตกฺกิโก นามฯ ‘‘เอวํ สติ อิทํ โหตี’’ติ ตกฺกมตฺเตเนว คณฺหนฺโต ปน สุทฺธตกฺกิโก นามฯ

[35] เอเตสํ วา อญฺญตเรนาติ เอเตสํเยว จตุนฺนํ วตฺถูนํ อญฺญตเรน เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วาฯ นตฺถิ อิโต พหิทฺธาติ อิเมหิ ปน วตฺถูหิ พหิ อญฺญํ เอกํ การณมฺปิ สสฺสตปญฺญตฺติยา นตฺถีติ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติฯ

[36] ตยิทํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาตีติ ภิกฺขเว, ตํ อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ ทิฏฺฐิคตํ ตถาคโต นานปฺปการโต ชานาติฯ ตโต ตํ ปชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐิฏฺฐานา นามฯ อปิ จ ทิฏฺฐีนํ การณมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานเมวฯ ยถาห ‘‘กตมานิ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ? ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ , สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ, อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ, ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติฯ ‘‘ขนฺธา เหตุ, ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ อวิชฺชา เหตุ…เป.… ปาปมิตฺโต เหตุฯ ปรโตโฆโส เหตุ, ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํ ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.124)ฯ

เอวํคหิตาติ ทิฏฺฐิสงฺขาตา ตาว ทิฏฺฐิฏฺฐานา – ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ เอวํคหิตา อาทินฺนา, ปวตฺติตาติ อตฺโถฯ เอวํปรามฏฺฐาติ นิราสงฺกจิตฺตตาย ปุนปฺปุนํ อามฏฺฐา ปรามฏฺฐา, ‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’นฺติ ปรินิฏฺฐาปิตา ฯ การณสงฺขาตา ปน ทิฏฺฐิฏฺฐานา ยถา คยฺหมานา ทิฏฺฐิโย สมุฏฺฐาเปนฺติ, เอวํ อารมฺมณวเสน จ ปวตฺตนวเสน จ อาเสวนวเสน จ คหิตาฯ อนาทีนวทสฺสิตาย ปุนปฺปุนํ คหณวเสน ปรามฏฺฐาฯ เอวํคติกาติ เอวํ นิรยติรจฺฉานเปตฺติวิสยคติกานํ อญฺญตรคติกาฯ เอวํ อภิสมฺปรายาติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ, เอวํวิธปรโลกาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตญฺจ ตถาคโต ปชานาตีติ น เกวลญฺจ ตถาคโต สการณํ สคติกํ ทิฏฺฐิคตเมว ปชานาติ, อถ โข ตญฺจ สพฺพํ ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ สีลญฺเจว สมาธิญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ ปชานาติฯ ตญฺจ ปชานนํ น ปรามสตีติ ตญฺจ เอวํวิธํ อนุตฺตรํ วิเสสํ ปชานนฺโตปิ อหํ ปชานามีติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานปรามาสวเสน ตญฺจ น ปรามสติฯ อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตญฺเญว นิพฺพุติ วิทิตาติ เอวํ อปรามสโต จสฺส อปรามาสปจฺจยา สยเมว อตฺตนาเยว เตสํ ปรามาสกิเลสานํ นิพฺพุติ วิทิตาฯ ปากฏํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ยถาปฏิปนฺเนน ตถาคเตน สา นิพฺพุติ อธิคตา, ตํ ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ยาสุ เวทนาสุ รตฺตา ติตฺถิยา ‘‘อิธ สุขิโน ภวิสฺสาม, เอตฺถ สุขิโน ภวิสฺสามา’’ติ ทิฏฺฐิคหนํ ปวิสนฺติ, ตาสํเยว เวทนานํ วเสน กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺโต เวทนานํ สมุทยญฺจาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ (ปฏิ. ม. 1.50)ฯ

นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี’’ติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนานํ สมุทยํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา; ‘‘อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ , กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.50) อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนานํ อตฺถงฺคมํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, ‘‘ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ เวทนาย อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. 3.26) เอวํ อสฺสาทญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, ‘‘ยํ เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว’’ติ เอวํ อาทีนวญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, ‘‘โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน อนุปาทาวิมุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต; ยสฺมิํ อุปาทาเน สติ กิญฺจิ อุปาทิเยยฺย, อุปาทินฺนตฺตา จ ขนฺโธ ภเวยฺย, ตสฺส อภาวา กิญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวาว วิมุตฺโต ภิกฺขเว ตถาคโตติฯ

[37] อิเม โข เต, ภิกฺขเวติ เย เต อหํ – ‘‘กตเม, จ เต, ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ อปุจฺฉิํ, ‘‘อิเม โข เต, ภิกฺขเว, ตญฺจ ตถาคโต ปชานาติ ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาตี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา…เป.… ปณฺฑิตเวทนียาติ เวทิตพฺพาฯ เยหิ ตถาคตสฺส เนว ปุถุชฺชโน, น โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร วณฺณํ ยถาภูตํ วตฺตุํ สกฺโกติ, อถ โข ตถาคโตว ยถาภูตํ วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยาติ เอวํ ปุจฺฉมาเนนาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปุฏฺฐํ, นิยฺยาเตนฺเตนาปิ ตเทว นิยฺยาติตํ, อนฺตรา ปน ทิฏฺฐิโย วิภตฺตาติฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา

[38] เอกจฺจสสฺสติกาติ เอกจฺจสสฺสตวาทาฯ เต ทุวิธา โหนฺติ – สตฺเตกจฺจสสฺสติกา, สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติฯ ทุวิธาปิ อิธ คหิตาเยวฯ

[39] ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กทาจีติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺสฯ