[530] ตตฺถ ยโต จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺตีติ ยสฺมิํ กาเล อุคฺคจฺฉนฺติฯ ยตฺถ จ โอคฺคจฺฉนฺตีติ ยสฺมิํ กาเล อตฺถเมนฺติ, อุคฺคมนกาเล จ อตฺถงฺคมนกาเล จ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อายาจนฺตีติ ‘‘อุเทหิ ภวํ จนฺท, อุเทหิ ภวํ สูริยา’’ติ เอวํ อายาจนฺติฯ โถมยนฺตีติ ‘‘โสมฺโม จนฺโท, ปริมณฺฑโล จนฺโท, สปฺปโภ จนฺโท’’ติอาทีนิ วทนฺตา ปสํสนฺติฯ ปญฺชลิกาติ ปคฺคหิตอญฺชลิกาฯ นมสฺสมานาติ ‘‘นโม นโม’’ติ วทมานาฯ

[531-532] ยํ ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กิํ ปน น กิราติ เอตฺถ อิธ ปน กิํ วตฺตพฺพํฯ ยตฺถ กิร เตวิชฺเชหิ พฺราหฺมเณหิ น พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโฐติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อจิรวตีนทีอุปมากถา

[542] สมติตฺติกาติ สมภริตาฯ กากเปยฺยาติ ยตฺถ กตฺถจิ ตีเร ฐิเตน กาเกน สกฺกา ปาตุนฺติ กากเปยฺยาฯ ปารํ ตริตุกาโมติ นทิํ อติกฺกมิตฺวา ปรตีรํ คนฺตุกาโมฯ อวฺเหยฺยาติ ปกฺโกเสยฺยฯ เอหิ ปาราปารนฺติ อมฺโภ ปาร อปารํ เอหิ, อถ มํ สหสาว คเหตฺวา คมิสฺสสิ, อตฺถิ เม อจฺจายิกกมฺมนฺติ อตฺโถฯ

[544] เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกาติ เอตฺถ ปญฺจสีลทสกุสลกมฺมปถเภทา ธมฺมา พฺราหฺมณการกาติ เวทิตพฺพา , ตพฺพิปรีตา อพฺราหฺมณการกาฯ อินฺทมวฺหายามาติ อินฺทํ อวฺหายาม ปกฺโกสามฯ เอวํ พฺราหฺมณานํ อวฺหายนสฺส นิรตฺถกตํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ภควา อณฺณวกุจฺฉิยํ สูริโย วิย ชลมาโน ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต อจิรวติยา ตีเร นิสินฺโน อปรมฺปิ นทีอุปมํเยว อาหรนฺโต ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาหฯ

[546] กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเฐน กามา, พนฺธนฏฺเฐน คุณาฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (มหาว. 348) เอตฺถ หิ ปฏลฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ เอตฺถ ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ

‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) เอตฺถ อานิสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ (ขุ. ปา. 3.1) กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ (ธ. ป. 53) จ เอตฺถ พนฺธนฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนฏฺเฐน คุณา’’ติฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ เอเตนุปาเยน โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ, มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กนฺตาติ กามนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสญฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสญฺหิตาฯ รชนียาติ รญฺชนียา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถฯ

คธิตาติ เคเธน อภิภูตา หุตฺวาฯ มุจฺฉิตาติ มุจฺฉาการปฺปตฺตาย อธิมตฺตกาย ตณฺหาย อภิภูตาฯ อชฺโฌปนฺนาติ อธิโอปนฺนา โอคาฬฺหา ‘‘อิทํ สาร’’นฺติ ปรินิฏฺฐานปฺปตฺตา หุตฺวาฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อาทีนวํ อปสฺสนฺตาฯ อนิสฺสรณปญฺญาติ อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺติ, เอวํ ปริชานนปญฺญาวิรหิตา, ปจฺจเวกฺขณปริโภควิรหิตาติ อตฺโถฯ

[548] อาวรณาติอาทีสุ อาวรนฺตีติ อาวรณาฯ นิวาเรนฺตีติ นีวรณาฯ โอนนฺธนฺตีติ โอนาหนาฯ ปริโยนนฺธนฺตีติ ปริโยนาหนาฯ กามจฺฉนฺทาทีนํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต คเหตพฺพาฯ

[549-550] อาวุตา นิวุตา โอนทฺธา ปริโยนทฺธาติ ปทานิ อาวรณาทีนํ วเสน วุตฺตานิฯ สปริคฺคโหติ อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโหติ ปุจฺฉติฯ อปริคฺคโห โภ โคตมาติอาทีสุปิ กามจฺฉนฺทสฺส อภาวโต อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโหฯ พฺยาปาทสฺส อภาวโต เกนจิ สทฺธิํ เวรจิตฺเตน อเวโรฯ ถินมิทฺธสฺส อภาวโต จิตฺตเคลญฺญสงฺขาเตน พฺยาปชฺเชน อพฺยาปชฺโชฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภาวโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหิ สํกิเลเสหิ อสํกิลิฏฺฐจิตฺโต สุปริสุทฺธมานโสฯ วิจิกิจฺฉาย อภาวโต จิตฺตํ วเส วตฺเตติฯ ยถา จ พฺราหฺมณา จิตฺตคติกา โหนฺตีติ, จิตฺตสฺส วเสน วตฺตนฺติ, น ตาทิโสติ วสวตฺตีฯ

[552] อิธ โข ปนาติ อิธ พฺรหฺมโลกมคฺเคฯ อาสีทิตฺวาติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวาฯ สํสีทนฺตีติ ‘‘สมตล’’นฺติ สญฺญาย ปงฺกํ โอติณฺณา วิย อนุปฺปวิสนฺติฯ สํสีทิตฺวา วิสารํ ปาปุณนฺตีติ เอวํ ปงฺเก วิย สํสีทิตฺวา วิสารํ องฺคมงฺคสํภญฺชนํ ปาปุณนฺติฯ สุกฺขตรํ มญฺเญ ตรนฺตีติ มรีจิกาย วญฺเจตฺวา ‘‘กากเปยฺยา นที’’ติ สญฺญาย ‘‘ตริสฺสามา’’ติ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายมมานา สุกฺขตรณํ มญฺเญ ตรนฺติฯ ตสฺมา ยถา หตฺถปาทาทีนํ สํภญฺชนํ ปริภญฺชนํ, เอวํ อปาเยสุ สํภญฺชนํ ปริภญฺชนํ ปาปุณนฺติฯ อิเธว จ สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺติฯ ตสฺมา อิทํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานนฺติ ตสฺมา อิทํ พฺรหฺมสหพฺยตาย มคฺคทีปกํ เตวิชฺชกํ ปาวจนํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํฯ เตวิชฺชาอิริณนฺติ เตวิชฺชาอรญฺญํ อิริณนฺติ หิ อคามกํ มหาอรญฺญํ วุจฺจติฯ เตวิชฺชาวิวนนฺติ ปุปฺผผเลหิ อปริโภครุกฺเขหิ สญฺฉนฺนํ นิรุทกํ อรญฺญํ ฯ ยตฺถ มคฺคโต อุกฺกมิตฺวา ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘เตวิชฺชาวิวนนฺติปิ วุจฺจตี’’ติฯ เตวิชฺชาพฺยสนนฺติ เตวิชฺชานํ ปญฺจวิธพฺยสนสทิสเมตํฯ ยถา หิ ญาติโรคโภค ทิฏฺฐิ สีลพฺยสนปฺปตฺตสฺส สุขํ นาม นตฺถิ, เอวํ เตวิชฺชานํ เตวิชฺชกํ ปาวจนํ อาคมฺม สุขํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

[554] ชาตสํวฑฺโฒติ ชาโต จ วฑฺฒิโต จ, โย หิ เกวลํ ตตฺถ ชาโตว โหติ, อญฺญตฺถ วฑฺฒิโต, ตสฺส สมนฺตา คามมคฺคา น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ, ตสฺมา ชาตสํวฑฺโฒติ อาหฯ ชาตสํวฑฺโฒปิ โย จิรนิกฺขนฺโต, ตสฺส น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติฯ ตสฺมา ‘‘ตาวเทว อวสฏ’’นฺติ อาห, ตงฺขณเมว นิกฺขนฺตนฺติ อตฺโถฯ ทนฺธายิตตฺตนฺติ อยํ นุ โข มคฺโค, อยํ น นุโขติ กงฺขาวเสน จิรายิตตฺตํฯ วิตฺถายิตตฺตนฺติ ยถา สุขุมํ อตฺถชาตํ สหสา ปุจฺฉิตสฺส กสฺสจิ สรีรํ ถทฺธภาวํ คณฺหาติ, เอวํ ถทฺธภาวคฺคหณํฯ น ตฺเววาติ อิมินา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อปฺปฏิหตภาวํ ทสฺเสติฯ

ตสฺส หิ ปุริสสฺส มาราวฏฺฏนาทิวเสน สิยา ญาณสฺส ปฏิฆาโตฯ เตน โส ทนฺธาเยยฺย วา วิตฺถาเยยฺย วาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน อปฺปฏิหตํ, น สกฺกา ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุนฺติ ทีเปติฯ

[555] อุลฺลุมฺปตุ ภวํ โคตโมติ อุทฺธรตุ ภวํ โคตโมฯ พฺราหฺมณิํ ปชนฺติ พฺราหฺมณทารกํ, ภวํ โคตโม มม พฺราหฺมณปุตฺตํ อปายมคฺคโต อุทฺธริตฺวา พฺรหฺมโลกมคฺเค ปติฏฺฐเปตูติ อตฺโถฯ อถสฺส ภควา พุทฺธุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวา สทฺธิํ ปุพฺพภาคปฏิปทาย เมตฺตาวิหาราทิพฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ เทเสตุกาโม ‘‘เตน หิ วาเสฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อิธ ตถาคโต’’ติอาทิ สามญฺญผเล วิตฺถาริตํฯ เมตฺตาสหคเตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค พฺรหฺมวิหารกมฺมฏฺฐานกถายํ วุตฺตํฯ เสยฺยถาปิ วาเสฏฺฐ พลวา สงฺขธโมติอาทิ ปน อิธ อปุพฺพํฯ ตตฺถ พลวาติ พลสมฺปนฺโนฯ สงฺขธโมติ สงฺขธมโกฯ อปฺปกสิเรนาติ อกิจฺเฉน อทุกฺเขนฯ ทุพฺพโล หิ สงฺขธโม สงฺขํ ธมนฺโตปิ น สกฺโกติ จตสฺโส ทิสา สเรน วิญฺญาเปตุํ, นาสฺส สงฺขสทฺโท สพฺพโต ผรติฯ พลวโต ปน วิปฺผาริโก โหติ, ตสฺมา ‘‘พลวา’’ติอาทิมาหฯ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยาติ เอตฺถ เมตฺตาติ วุตฺเต อุปจาโรปิ อปฺปนาปิ วฏฺฏติ, ‘‘เจตฺโตวิมุตฺตี’’ติ วุตฺเต ปน อปฺปนาว วฏฺฏติฯ ยํ ปมาณกตํ กมฺมนฺติ ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติฯ อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นาม รูปารูปาวจรํฯ ตญฺหิ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตฺวา กตตฺตา อปฺปมาณกตนฺติ วุจฺจติฯ น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ น ตํ ตตฺราวติฏฺฐตีติ ตํ กามาวจรกมฺมํ ตสฺมิํ รูปาวจรารูปาวจรกมฺเม น โอหียติ, น ติฏฺฐติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ตํ กามาวจรกมฺมํ ตสฺส รูปารูปาวจรกมฺมสฺส อนฺตรา ลคฺคิตุํ วา ฐาตุํ วา รูปารูปาวจรกมฺมํ ผริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ อถ โข รูปาวจรารูปาวจรกมฺมเมว กามาวจรํ มโหโฆ วิย ปริตฺตํ อุทกํ ผริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยเมว พฺรหฺมสหพฺยตํ อุปเนตีติฯ เอวํวิหารีติ เอวํ เมตฺตาทิวิหารีฯ

[559] เอเต มยํ ภวนฺตํ โคตมนฺติ อิทํ เตสํ ทุติยํ สรณคมนํฯ ปฐมเมว เหเต มชฺฌิมปณฺณาสเก วาเสฏฺฐสุตฺตํ สุตฺวา สรณํ คตา, อิมํ ปน เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา ทุติยมฺปิ สรณํ คตาฯ กติปาหจฺจเยน ปพฺพชิตฺวา อคฺคญฺญสุตฺเต อุปสมฺปทญฺเจว อรหตฺตญฺจ อลตฺถุํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ เตรสสุตฺตปฏิมณฺฑิตสฺส สีลกฺขนฺธวคฺคสฺส

อตฺถวณฺณนาติฯ

สีลกฺขนฺธวคฺคฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ