เทวทตฺเต สํฆํ ภินฺทิตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ คเหตฺวา คยาสีเส พุทฺธลีฬาย เตสํ ธมฺมํ เทสนฺเต หิ ภควตา เปสิเตสุ ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ ธมฺมเสนาปติ เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ , เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจสตา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ อถ เนสํ มหาโมคฺคลฺลาโน วิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา สพฺเพ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ อถ ทฺเวปิ มหานาคา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ คเหตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เวฬุวนเมวาคมิํสุฯ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา, เตสุ อิทฺธิปาฏิหาริยอาเทสนาปาฏิหาริยานิ สอุปารมฺภานิ สโทสานิ, อทฺธานํ น ติฏฺฐนฺติ, อทฺธานํ อติฏฺฐนโต น นิยฺยนฺติฯ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ นิทฺโทสํ, อทฺธานํ ติฏฺฐติ, อทฺธานํ ติฏฺฐนโต นิยฺยาติฯ ตสฺมา ภควา อิทฺธิปาฏิหาริยญฺจ อาเทสนาปาฏิหาริยญฺจ ครหติ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํเยว ปสํสติฯ

ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา

[487] ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ กสฺมา ภควตา อารทฺธํฯ อิทฺธิปาฏิหาริยอาเทสนาปาฏิหาริยานํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ อปิ จ สพฺพพุทฺธานํ มหาภูตปริเยสโก นาเมโก ภิกฺขุ โหติเยวฯ โย มหาภูเต ปริเยสนฺโต ยาว พฺรหฺมโลกา วิจริตฺวา วิสฺสชฺเชตารํ อลภิตฺวา อาคมฺม พุทฺธเมว ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺโข โหติฯ ตสฺมา พุทฺธานํ มหนฺตภาวปฺปกาสนตฺถํ, อิทญฺจ การณํ ปฏิจฺฉนฺนํ, อถ นํ วิวฏํ กตฺวา เทเสนฺโตปิ ภควา ‘‘ภูตปุพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กตฺถ นุ โขติ กิสฺมิํ ฐาเน กิํ อาคมฺม กิํ ปตฺตสฺส เต อนวเสสา อปฺปวตฺติวเสน นิรุชฺฌนฺติฯ มหาภูตกถา ปเนสา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา, ตสฺมา สา ตโตว คเหตพฺพาฯ

[488] เทวยานิโย มคฺโคติ ปาฏิเยกฺโก เทวโลกคมนมคฺโค นาม นตฺถิ, อิทฺธิวิธญาณสฺเสว ปเนตํ อธิวจนํฯ เตน เหส ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺโต เทวโลกํ ยาติฯ ตสฺมา ‘‘ตํ เทวยานิโย มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ เยน จาตุมหาราชิกาติ สมีเป ฐิตมฺปิ ภควนฺตํ อปุจฺฉิตฺวา ธมฺมตาย โจทิโต เทวตา มหานุภาวาติ มญฺญมาโน อุปสงฺกมิฯ

มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานามาติ พุทฺธวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิตา เทวตา น ชานนฺติ , เตเนวมาหํสุฯ อถ โข โส ภิกฺขุ ‘‘มม อิมํ ปญฺหํ น กเถตุํ น ลพฺภา, สีฆํ กเถถา’’ติ ตา เทวตา อชฺโฌตฺถรติ, ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉติ, ตา ‘‘อชฺโฌตฺถรติ โน อยํ ภิกฺขุ, หนฺท นํ หตฺถโต โมเจสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ โข ภิกฺขุ จตฺตาโร มหาราชาโน’’ติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ อภิกฺกนฺตตราติ อติกฺกมฺม กนฺตตราฯ ปณีตตราติ วณฺณยสอิสฺสริยาทีหิ อุตฺตมตรา เอเตน นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[491-493] อยํ ปน วิเสโส – สกฺโก กิร เทวราชา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปญฺโห พุทฺธวิสโย, น สกฺกา อญฺเญน วิสฺสชฺชิตุํ, อยญฺจ ภิกฺขุ อคฺคิํ ปหาย ขชฺโชปนกํ ธมนฺโต วิย, เภริํ ปหาย อุทรํ วาเทนฺโต วิย จ, โลเก อคฺคปุคฺคลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปหาย เทวตา ปุจฺฉนฺโต วิจรติ, เปเสมิ นํ สตฺถุสนฺติก’’นฺติฯ ตโต ปุนเทว โส จินฺเตสิ ‘‘สุทูรมฺปิ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเกว นิกฺกงฺโข ภวิสฺสติ ฯ อตฺถิ เจว ปุคฺคโล นาเมส, โถกํ ตาว อาหิณฺฑนฺโต กิลมตุ ปจฺฉา ชานิสฺสตี’’ติฯ ตโต ตํ ‘‘อหมฺปิ โข’’ติอาทิมาหฯ พฺรหฺมยานิโยปิ เทวยานิยสทิโสวฯ เทวยานิยมคฺโคติ วา พฺรหฺมยานิยมคฺโคติ วา ธมฺมเสตูติ วา เอกจิตฺตกฺขณิกอปฺปนาติ วา สนฺนิฏฺฐานิกเจตนาติ วา มหคฺคตจิตฺตนฺติ วา อภิญฺญาญาณนฺติ วา สพฺพเมตํ อิทฺธิวิธญาณสฺเสว นามํฯ

[494] ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตํ สูริยสฺส อุทยโต อรุณุคฺคํ วิยฯ ตสฺมา อิทาเนว พฺรหฺมา อาคมิสฺสติ, เอวํ มยํ ชานามาติ ทีปยิํสุฯ ปาตุรโหสีติ ปากโฏ อโหสิฯ อถ โข โส พฺรหฺมา เตน ภิกฺขุนา ปุฏฺโฐ อตฺตโน อวิสยภาวํ ญตฺวา สจาหํ ‘‘น ชานามี’’ติ วกฺขามิ, อิเม มํ ปริภวิสฺสนฺติ, อถ ชานนฺโต วิย ยํ กิญฺจิ กเถสฺสามิ, อยํ เม ภิกฺขุ เวยฺยากรเณน อนารทฺธจิตฺโต วาทํ อาโรเปสฺสติฯ ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขุ พฺรหฺมา’’ติอาทีนิ ปน เม ภณนฺตสฺส น โกจิ วจนํ สทฺทหิสฺสติฯ ยํนูนาหํ วิกฺเขปํ กตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ สตฺถุสนฺติกํเยว เปเสยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขุ พฺรหฺมา’’ติอาทิมาหฯ

[495-496] เอกมนฺตํ อปเนตฺวาติ กสฺมา เอวมกาสิ? กุหกตฺตาฯ พหิทฺธา ปริเยฏฺฐินฺติ เตลตฺถิโก วาลิกํ นิปฺปีฬิยมาโน วิย ยาว พฺรหฺมโลกา พหิทฺธา ปริเยสนํ อาปชฺชติฯ

[497] สกุณนฺติ กากํ วา กุลลํ วาฯ น โข เอโส, ภิกฺขุ, ปญฺโห เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพติ อิทํ ภควา ยสฺมา ปเทเสเนส ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ, อยญฺจ โข ภิกฺขุ อนุปาทินฺนเกปิ คเหตฺวา นิปฺปเทสโต ปุจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิเสเธติฯ อาจิณฺณํ กิเรตํ พุทฺธานํ, ปุจฺฉามูฬฺหสฺส ชนสฺส ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวา ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํฯ กสฺมา? ปุจฺฉิตุํ อชานิตฺวา ปริปุจฺฉนฺโต ทุวิญฺญาปโย โหติฯ ปญฺหํ สิกฺขาเปนฺโต ปน ‘‘กตฺถ อาโป จา’’ติอาทิมาหฯ

[498] ตตฺถ น คาธตีติ น ปติฏฺฐาติ, อิเม จตฺตาโร มหาภูตา กิํ อาคมฺม อปฺปติฏฺฐา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ อุปาทินฺนํเยว สนฺธาย ปุจฺฉติฯ ทีฆญฺจ รสฺสญฺจาติ สณฺฐานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺตํฯ อณุํ ถูลนฺติ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา, อิมินาปิ อุปาทารูเป วณฺณมตฺตเมว กถิตํฯ สุภาสุภนฺติ สุภญฺจ อสุภญฺจ อุปาทารูปเมว กถิตํฯ กิํ ปน อุปาทารูปํ สุภนฺติ อสุภนฺติ อตฺถิ? นตฺถิฯ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปเนว กถิตํฯ นามญฺจ รูปญฺจาติ นามญฺจ ทีฆาทิเภทํ รูปญฺจฯ อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ, กิํ อาคมฺม อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตีติฯ

เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ สิยาติ ปุจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวตีติ วตฺวา – ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติอาทิมาหฯ

[499] ตตฺถ วิญฺญาตพฺพนฺติ วิญฺญาณํ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ, ตเทตํ นิทสฺสนาภาวโต อนิทสฺสนํฯ อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺโต วา เอตสฺส นตฺถีติ อนนฺตํฯ ปภนฺติ ปเนตํ กิร ติตฺถสฺส นามํ, ตญฺหิ ปปนฺติ เอตฺถาติ ปปํ, ปการสฺส ปน ภกาโร กโตฯ สพฺพโต ปภมสฺสาติ สพฺพโตปภํฯ นิพฺพานสฺส กิร ยถา มหาสมุทฺทสฺส ยโต ยโต โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, อติตฺถํ นาม นตฺถิฯ เอวเมว อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ เยน เยน มุเขน นิพฺพานํ โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, นิพฺพานสฺส อติตฺถํ นาม นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพโตปภ’’นฺติฯ

เอตฺถ อาโป จาติ เอตฺถ นิพฺพาเน อิทํ นิพฺพานํ อาคมฺม สพฺพเมตํ อาโปติอาทินา นเยน วุตฺตํ อุปาทินฺนก ธมฺมชาตํ นิรุชฺฌติ, อปฺปวตฺตํ โหตีติฯ

อิทานิสฺส นิรุชฺฌนูปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ จริมกวิญฺญาณมฺปิ อภิสงฺขารวิญฺญาณมฺปิ , จริมกวิญฺญาณสฺสาปิ หิ นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติฯ วิชฺฌาตทีปสิขา วิย อปณฺณตฺติกภาวํ ยาติฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺสาปิ อนุปฺปาทนิโรเธน อนุปฺปาทวเสน อุปรุชฺฌติฯ ยถาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ฐเปตฺวา สตฺตภเว อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติ สพฺพํ จูฬนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

[501] เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสเลสูติ โลหิจฺจสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ สาลวติกาติ ตสฺส คามสฺส นามํ, โส กิร วติยา วิย สมนฺตโต สาลปนฺติยา ปริกฺขิตฺโตฯ ตสฺมา สาลวติกาติ วุจฺจติฯ โลหิจฺโจติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํฯ

[502-503] ปาปกนฺติ ปรานุกมฺปา วิรหิตตฺตา ลามกํ, น ปน อุจฺเฉทสสฺสตานํ อญฺญตรํฯ อุปฺปนฺนํ โหตีติ ชาตํ โหติ, น เกวลญฺจ จิตฺเต ชาตมตฺตเมวฯ โส กิร ตสฺส วเสน ปริสมชฺเฌปิ เอวํ ภาสติเยวฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺสาติ ปโร โย อนุสาสียติ, โส ตสฺส อนุสาสกสฺส กิํ กริสฺสติฯ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ กุสลํ ธมฺมํ อตฺตนาว สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา วิหาตพฺพนฺติ วทติฯ

[504-407] โรสิกํ นฺหาปิตํ อามนฺเตสีติ โรสิกาติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามํ นฺหาปิตํ อามนฺเตสิฯ โส กิร ภควโต อาคมนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐํ นามํ ภาโร, เคหํ ปน อาณาเปตฺวา ปสฺสิสฺสามิ เจว ยถาสตฺติ จ อาคนฺตุกภิกฺขํ ทสฺสามี’’ติ, ตสฺมา เอวํ นฺหาปิตํ อามนฺเตสิฯ

[508] ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโตติ กถาผาสุกตฺถํ ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺโธ โหติฯ วิเวเจตูติ วิโมเจตุ, ตํ ทิฏฺฐิคตํ วิโนเทตูติ วทติฯ อยํ กิร อุปาสโก โลหิจฺจสฺส พฺราหฺมณสฺส ปิยสหายโกฯ ตสฺมา ตสฺส อตฺถกามตาย เอวมาหฯ อปฺเปว นาม สิยาติ เอตฺถ ปฐมวจเนน ภควา คชฺชติ, ทุติยวจเนน อนุคชฺชติฯ อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโย – โรสิเก เอตทตฺถเมว มยา จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิฯ กปฺปสตสหสฺสญฺจ วิวิธานิ ทุกฺกรานิ กโรนฺเตน ปารมิโย ปูริตา , เอตทตฺถเมว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธํ, น เม โลหิจฺจสฺส ทิฏฺฐิคตํ ภินฺทิตุํ ภาโรติ, อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปฐมวจเนน ภควา คชฺชติฯ