ปญฺญตฺตาติ ฐปิตาฯ อเนกํสิกาติ น เอกโกฏฺฐาสา เอเกเนว โกฏฺฐาเสน สสฺสตาติ วา อสสฺสตาติ วา น วุตฺตาติ อตฺโถฯ

เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

[424-425] สนฺติ โปฏฺฐปาทาติ อิทํ ภควา กสฺมา อารภิ? พาหิรเกหิ ปญฺญาปิตนิฏฺฐาย อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ สพฺเพ หิ ติตฺถิยา ยถา ภควา อมตํ นิพฺพานํ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน สมเย โลกถุปิกาทิวเสน นิฏฺฐํ ปญฺญเปนฺติ, สา จ น นิยฺยานิกาฯ ยถา ปญฺญตฺตา หุตฺวา น นิยฺยาติ น คจฺฉติ, อญฺญทตฺถุ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตา นิวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ภควา เอวมาหฯ ตตฺถ เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสนฺติ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกนฺตสุโข โลโก ปจฺฉิมาทีนํ วา อญฺญตรายาติ เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา วิหรถฯ ทิฏฺฐปุพฺพานิ โข ตสฺมิํ โลเก มนุสฺสานํ สรีรสณฺฐานาทีนีติฯ อปฺปาฏิหีรกตนฺติ อปฺปาฏิหีรกตํ ปฏิหรณวิรหิตํ, อนิยฺยานิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[426-427] ชนปทกลฺยาณีติ ชนปเท อญฺญาหิ อิตฺถีหิ วณฺณสณฺฐานวิลาสากปฺปาทีหิ อสทิสาฯ

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

[428] เอวํ ภควา ปเรสํ นิฏฺฐาย อนิยฺยานิกตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน นิฏฺฐาย นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย โข เม โปฏฺฐปาทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ, เอตฺถ จ ภควา ตีหิ อตฺตภาวปฏิลาเภหิ ตโย ภเว ทสฺเสสิฯ โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภน อวีจิโต ปฏฺฐาย ปรนิมฺมิตวสวตฺติปริโยสานํ กามภวํ ทสฺเสสิฯ มโนมยอตฺตภาวปฏิลาเภน ปฐมชฺฌานภูมิโต ปฏฺฐาย อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกปริโยสานํ รูปภวํ ทสฺเสสิฯ อรูปอตฺตภาวปฏิลาเภน อากาสานญฺจายตนพฺรหฺมโลกโต ปฏฺฐาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนพฺรหฺมโลกปริโยสานํ อรูปภวํ ทสฺเสสิฯ สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาฯ โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนาฯ

[429] ปญฺญาปาริปูริํ เวปุลฺลตฺตนฺติ มคฺคปญฺญาผลปญฺญานํ ปาริปูริญฺเจว วิปุลภาวญฺจฯ ปามุชฺชนฺติ ตรุณปีติฯ ปีตีติ พลวตุฏฺฐิฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยํ อโวจุมฺห ‘‘สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหิรตี’’ติ, ตตฺถ ตสฺส เอวํ วิหรโต ตํ ปาโมชฺชญฺเจว ภวิสฺสติ, ปีติ จ นามกายปสฺสทฺธิ จ สติ จ สูปฏฺฐิตา อุตฺตมญาณญฺจ สุโข จ วิหาโรฯ สพฺพวิหาเรสุ จ อยเมว วิหาโร ‘‘สุโข’’ติ วตฺตุํ ยุตฺโต ‘‘อุปสนฺโต ปรมมธุโร’’ติฯ ตตฺถ ปฐมชฺฌาเน ปาโมชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺติ, ทุติยชฺฌาเน ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ ปาโมชฺชํ นิวตฺตติ, เสสา ปญฺจ ลพฺภนฺติฯ ตติเย ปีติ นิวตฺตติ, เสสา จตฺตาโร ลพฺภนฺติฯ ตถา จตุตฺเถฯ อิเมสุ จตูสุ ฌาเนสุ สมฺปสาทนสุตฺเต สุทฺธวิปสฺสนา ปาทกชฺฌานเมว กถิตํฯ ปาสาทิกสุตฺเต จตูหิ มคฺเคหิ สทฺธิํ วิปสฺสนา กถิตาฯ ทสุตฺตรสุตฺเต จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตาฯ อิมสฺมิํ โปฏฺฐปาทสุตฺเต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวา ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺตินาม กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[432-437] อยํ วา โสติ เอตฺถ วา สทฺโท วิภาวนตฺโถ โหติฯ อยํ โสติ เอวํ วิภาเวตฺวา ปกาเสตฺวา พฺยากเรยฺยามฯ ยถาปเร ‘‘เอกนฺตสุขํ อตฺตานํ สญฺชานาถา’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘โน’’ติ วทนฺติ, น เอวํ วทามาติ อตฺโถฯ สปฺปาฏิหีรกตนฺติ สปฺปาฏิหรณํ, นิยฺยานิกนฺติ อตฺโถฯ โมโฆ โหตีติ ตุจฺโฉ โหติ, นตฺถิ โส ตสฺมิํ สมเยติ อธิปฺปาโยฯ สจฺโจ โหตีติ ภูโต โหติ, สฺเวว ตสฺมิํ สมเย สจฺโจ โหตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปนายํ จิตฺโต อตฺตโน อสพฺพญฺญุตาย ตโย อตฺตปฏิลาเภ กเถตฺวา อตฺตปฏิลาโภ นาม ปญฺญตฺติมตฺตํ เอตนฺติ อุทฺธริตุํ นาสกฺขิ, อตฺตปฏิลาโภ ตฺเวว นิยฺยาเตสิฯ อถสฺส ภควา รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมา, อตฺตปฏิลาโภติ ปน นามมตฺตเมตํ, เตสุ เตสุ รูปาทีสุ สติ เอวรูปา โวหารา โหนฺตีติ ทสฺเสตุกาโม ตสฺเสว กถํ คเหตฺวา นามปญฺญตฺติวเสน นิยฺยาตนตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ จิตฺต สมเย’’ติอาทิมาหฯ

[438] เอวญฺจ ปน วตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา วินยนตฺถํ ปุน ‘‘สเจ ตํ, จิตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุ’’นฺติอาทิมาห ฯ

ตตฺถ โย เม อโหสิ อตีโต อตฺตปฏิลาโภ , สฺเวว เม อตฺตปฏิลาโภ, ตสฺมิํ สมเย สจฺโจ อโหสิ, โมโฆ อนาคโต โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโนติ เอตฺถ ตาว อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ยสฺมา เย เต อตีตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, อเหสุนฺติ ปน สงฺขฺยํ คตา, ตสฺมา โสปิ เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมิํเยว สมเย สจฺโจ อโหสิฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ตทา อภาวา ตสฺมิํ สมเย ‘‘โมโฆ อนาคโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติ, เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ เอเสว นโยฯ

[439-443] อถ ภควา ตสฺส พฺยากรเณน สทฺธิํ อตฺตโน พฺยากรณํ สํสนฺทิตุํ ‘‘เอวเมว โข จิตฺตา’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุน โอปมฺมโต ตมตฺถํ สาเธนฺโต ‘‘เสยฺยถาปิ จิตฺต ควา ขีร’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ, ยถา ควา ขีรํ, ขีราทีหิ จ ทธิอาทีนิ ภวนฺติ, ตตฺถ ยสฺมิํ สมเย ขีรํ โหติ, น ตสฺมิํ สมเย ทธีติ วา นวนีตาทีสุ วา อญฺญตรนฺติ สงฺขฺยํ นิรุตฺติํ นามํ โวหารํ คจฺฉติฯ กสฺมา? เย ธมฺเม อุปาทาย ทธีติอาทิ โวหารา โหนฺติ, เตสํ อภาวาฯ อถ โข ขีรํ ตฺเวว ตสฺมิํ สมเย สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ กสฺมา? เย ธมฺเม อุปาทาย ขีรนฺติ สงฺขฺยา นิรุตฺติ นามํ โวหาโร โหติ, เตสํ ภาวาติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อิมา โข จิตฺตาติ โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ อรูโป อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ อิมา โข จิตฺต โลกสมญฺญา โลเก สมญฺญามตฺตกานิ สมนุชานนมตฺตกานิ เอตานิฯ ตถา โลกนิรุตฺติมตฺตกานิ วจนปถมตฺตกานิ โวหารมตฺตกานิ นามปณฺณตฺติมตฺตกานิ เอตานีติฯ เอวํ ภควา เหฏฺฐา ตโย อตฺตปฏิลาเภ กเถตฺวา อิทานิ สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกนฺติ วทติฯ กสฺมา? ยสฺมา ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถิ, สุญฺโญ ตุจฺโฉ เอส โลโกฯ

พุทฺธานํ ปน ทฺเว กถา สมฺมุติกถา จ ปรมตฺถกถา จฯ ตตฺถ ‘‘สตฺโต โปโส เทโว พฺรหฺมา’’ติอาทิกา ‘‘สมฺมุติกถา’’ นามฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ สติปฏฺฐานา สมฺมปฺปธานา’’ติอาทิกา ปรมตฺถกถา นามฯ

ตตฺถ โย สมฺมุติเทสนาย ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘โปโส’’ติ วา ‘‘เทโว’’ติ วา ‘‘พฺรหฺมา’’ติ วา วุตฺเต วิชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘โปโส’’ติ วา ‘‘เทโว’’ติ วา ‘‘พฺรหฺมา’’ติ วา กเถติ, โย ปรมตฺถเทสนาย ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วาติอาทีสุ อญฺญตรํ สุตฺวา วิชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วาติอาทีสุ อญฺญตรเมว กเถติฯ ตถา สมฺมุติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปฐมํ ปรมตฺถกถํ กเถติฯ สมฺมุติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติฯ ปรมตฺถกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปฐมํ สมฺมุติกถํ กเถติฯ ปรมตฺถกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา สมฺมุติกถํ กเถติฯ ปกติยา ปน ปฐมเมว ปรมตฺถกถํ กเถนฺตสฺส เทสนา ลูขาการา โหติ, ตสฺมา พุทฺธา ปฐมํ สมฺมุติกถํ กเถตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถนฺติฯ สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติฯ ปรมตฺถกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติฯ

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติฯ

สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตลกฺขณนฺติฯ

ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามสนฺติ ยาหิ โลกสมญฺญาหิ โลกนิรุตฺตีหิ ตถาคโต ตณฺหามานทิฏฺฐิปรามาสานํ อภาวา อปรามสนฺโต โวหรตีติ เทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาเปสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

โปฏฺฐปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

[444] เอวํ เม สุตํ…เป.… สาวตฺถิยนฺติ สุภสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ อจิรปรินิพฺพุเต ภควตีติ อจิรํ ปรินิพฺพุเต ภควติ, ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ มาสมตฺเต กาเลฯ นิทานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว ภควโต ปตฺตจีวรํ อาทาย อาคนฺตฺวา ขีรวิเรจนํ ปิวิตฺวา วิหาเร นิสินฺนทิวสํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ โตเทยฺยปุตฺโตติ โตเทยฺยพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต, โส กิร สาวตฺถิยา อวิทูเร ตุทิคาโม นาม อตฺถิ, ตสฺส อธิปติตฺตา โตเทยฺโยติ สงฺขฺยํ คโตฯ มหทฺธโน ปน โหติ ปญฺจจตฺตาลีสโกฏิวิภโว, ปรมมจฺฉรี – ‘‘ททโต โภคานํ อปริกฺขโย นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา กสฺสจิ กิญฺจิ น เทติ, ปุตฺตมฺปิ อาห –

‘‘อญฺชนานํ ขยํ ทิสฺวา, วมฺมิกานญฺจ สญฺจยํ;

มธูนญฺจ สมาหารํ, ปณฺฑิโต ฆรมาวเส’’ติฯ

เอวํ อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา กายสฺส เภทา ตสฺมิํเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ สุโภ ตํ สุนขํ อติวิย ปิยายติฯ อตฺตโน ภุญฺชนกภตฺตํเยว โภเชติ, อุกฺขิปิตฺวา วรสยเน สยาเปติฯ อถ ภควา เอกทิวสํ นิกฺขนฺเต มาณเว ตํ ฆรํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ สุนโข ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺการํ กโรนฺโต ภควโต สมีปํ คโตฯ ตโต นํ ภควา อโวจ ‘‘โตเทยฺย ตฺวํ ปุพฺเพปิ มํ ‘โภ, โภ’ติ ปริภวิตฺวา สุนโข ชาโต, อิทานิปิ ภุกฺการํ กตฺวา อวีจิํ คมิสฺสสี’’ติฯ สุนโข ตํ กถํ สุตฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา อุทฺธนนฺตเร ฉาริกาย นิปนฺโน, มนุสฺสา นํ อุกฺขิปิตฺวา สยเน สยาเปตุํ นาสกฺขิํสุ ฯ

สุโภ อาคนฺตฺวา ‘‘เกนายํ สุนโข สยนา โอโรปิโต’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘น เกนจี’’ติ วตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ