ธมฺมฏฺฐิตตนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺเมสุ ฐิตสภาวํฯ ธมฺมนิยามตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมนิยามตํฯ พุทฺธานญฺหิ จตุสจฺจวินิมุตฺตา กถา นาม นตฺถิฯ ตสฺมา สา เอทิสา โหติฯ

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺฐปาทวตฺถุวณฺณนา

[422] จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโตติ โส กิร สาวตฺถิยํ หตฺถิอาจริยสฺส ปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสุ กุสโล อโหสิ, ปุพฺเพ กตปาปกมฺมวเสน ปน สตฺตวาเร วิพฺภมิตฺวา คิหิ ชาโตฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กิร สาสเน ทฺเว สหายกา อเหสุํ, อญฺญมญฺญํ สมคฺคา เอกโตว สชฺฌายนฺติฯ เตสุ เอโก อนภิรโต คิหิภาเว จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อิตรสฺส อาโรเจสิฯ โส คิหิภาเว อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ตํ โอวทิฯ โส ตํ สุตฺวา อภิรมิตฺวา ปุเนกทิวสํ ตาทิเส จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตํ เอตทโวจ ‘‘มยฺหํ อาวุโส เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ – ‘อิมาหํ ปตฺตจีวรํ ตุยฺหํ ทสฺสามี’ติ’’ฯ โส ปตฺตจีวรโลเภน ตสฺส คิหิภาเว อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพชฺชาย อาทีนวํ กเถสิฯ อถสฺส ตํ สุตฺวาว คิหิภาวโต จิตฺตํ วิรชฺชิตฺวา ปพฺพชฺชายเมว อภิรมิฯ เอวเมส ตทา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตา อิทานิ ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา สตฺตเม วาเร ปพฺพชิโตฯ มหาโมคฺคลฺลานสฺส, มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺส จ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตติฯ อถ นํ มหาโกฏฺฐิกตฺเถโร อปสาเทติฯ โส มหาสาวกสฺส กถิเต ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต วิพฺภมิตฺวา คิหิ ชาโตฯ โปฏฺฐปาทสฺส ปนายํ คิหิสหายโก โหติฯ ตสฺมา วิพฺภมิตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน โปฏฺฐปาทสฺส สนฺติกํ คโตฯ อถ นํ โส ทิสฺวา ‘‘สมฺม กิํ ตยา กตํ, เอวรูปสฺส นาม สตฺถุ สาสนา อปสกฺกนฺโตสิ, เอหิ ปพฺพชิตุํ อิทานิ เต วฏฺฏตี’’ติ ตํ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโต โปฏฺฐปาโท จ ปริพฺพาชโก’’ติฯ

[423] อนฺธาติ ปญฺญาจกฺขุโน นตฺถิตาย อนฺธา, ตสฺเสว อภาเวน อจกฺขุกาฯ ตฺวํเยว เนสํ เอโก จกฺขุมาติ สุภาสิตทุพฺภาสิตชานนภาวมตฺเตน ปญฺญาจกฺขุนา จกฺขุมาฯ เอกํสิกาติ เอกโกฏฺฐาสาฯ

ปญฺญตฺตาติ ฐปิตาฯ อเนกํสิกาติ น เอกโกฏฺฐาสา เอเกเนว โกฏฺฐาเสน สสฺสตาติ วา อสสฺสตาติ วา น วุตฺตาติ อตฺโถฯ

เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

[424-425] สนฺติ โปฏฺฐปาทาติ อิทํ ภควา กสฺมา อารภิ? พาหิรเกหิ ปญฺญาปิตนิฏฺฐาย อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ สพฺเพ หิ ติตฺถิยา ยถา ภควา อมตํ นิพฺพานํ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน สมเย โลกถุปิกาทิวเสน นิฏฺฐํ ปญฺญเปนฺติ, สา จ น นิยฺยานิกาฯ ยถา ปญฺญตฺตา หุตฺวา น นิยฺยาติ น คจฺฉติ, อญฺญทตฺถุ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตา นิวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ภควา เอวมาหฯ ตตฺถ เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสนฺติ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกนฺตสุโข โลโก ปจฺฉิมาทีนํ วา อญฺญตรายาติ เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา วิหรถฯ ทิฏฺฐปุพฺพานิ โข ตสฺมิํ โลเก มนุสฺสานํ สรีรสณฺฐานาทีนีติฯ อปฺปาฏิหีรกตนฺติ อปฺปาฏิหีรกตํ ปฏิหรณวิรหิตํ, อนิยฺยานิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[426-427] ชนปทกลฺยาณีติ ชนปเท อญฺญาหิ อิตฺถีหิ วณฺณสณฺฐานวิลาสากปฺปาทีหิ อสทิสาฯ

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

[428] เอวํ ภควา ปเรสํ นิฏฺฐาย อนิยฺยานิกตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน นิฏฺฐาย นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย โข เม โปฏฺฐปาทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ, เอตฺถ จ ภควา ตีหิ อตฺตภาวปฏิลาเภหิ ตโย ภเว ทสฺเสสิฯ โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภน อวีจิโต ปฏฺฐาย ปรนิมฺมิตวสวตฺติปริโยสานํ กามภวํ ทสฺเสสิฯ มโนมยอตฺตภาวปฏิลาเภน ปฐมชฺฌานภูมิโต ปฏฺฐาย อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกปริโยสานํ รูปภวํ ทสฺเสสิฯ อรูปอตฺตภาวปฏิลาเภน อากาสานญฺจายตนพฺรหฺมโลกโต ปฏฺฐาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนพฺรหฺมโลกปริโยสานํ อรูปภวํ ทสฺเสสิฯ สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาฯ โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนาฯ