เมนู

9. โปฏฺฐปาทสุตฺตวณฺณนา

โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[406] เอวํ เม สุตฺตํ…เป.… สาวตฺถิยนฺติ โปฏฺฐปาทสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย โย เชตสฺส กุมารสฺส วเน อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา อาราโม การิโต, ตตฺถ วิหรติฯ โปฏฺฐปาโท ปริพฺพาชโกติ นาเมน โปฏฺฐปาโท นาม ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ โส กิร คิหิกาเล พฺราหฺมณมหาสาโล กาเมสุอาทีนวํ ทิสฺวา จตฺตาลีสโกฏิปริมาณํ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ติตฺถิยานํ คณาจริโย ชาโตฯ สมยํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, ตสฺมิํ กิร ฐาเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภุตโย พฺราหฺมณา นิคณฺฐอเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ วทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม สมยปฺปวาทโกติ วุจฺจติฯ สฺเวว จ ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ตินฺทุกาจีโรฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมํ เอกาว สาลา อโหสิ, ปจฺฉา มหาปุญฺญํ ปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตาฯ ตสฺมา ตเมว เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธนามวเสน เอกสาลโกติ วุจฺจติฯ มลฺลิกาย ปน ปเสนทิรญฺโญ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสมฺปนฺโน อาราโมติ กตฺวา มลฺลิกาย อาราโมติ สงฺขฺยํ คโตฯ ตสฺมิํ สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเมฯ

ปฏิวสตีติ นิวาสผาสุตาย วสติฯ

อเถกทิวสํ ภควา ปจฺจูสสมเย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปตฺถริตฺวา โลกํ ปริคฺคณฺหนฺโต ญาณชาลสฺส อนฺโตคตํ ปริพฺพาชกํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ โปฏฺฐปาโท มยฺหํ ญาณชาเล ปญฺญายติ, กินฺนุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปปริกฺขนฺโต อทฺทส – ‘‘อหํ อชฺช ตตฺถ คมิสฺสามิ, อถ มํ โปฏฺฐปาโท นิโรธญฺจ นิโรธวุฏฺฐานญฺจ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺสาหํ สพฺพพุทฺธานํ ญาเณน สํสนฺทิตฺวา ตทุภยํ กเถสฺสามิ, อถ โส กติปาหจฺจเยน จิตฺตํ หตฺถิสาริปุตฺตํ คเหตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, เตสมหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เทสนาวสาเน โปฏฺฐปาโท มํ สรณํ คมิสฺสติ, จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต มม สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติฯ ตโต ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ยุคนฺธรปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตมหาเมฆํ วิย เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ เอกํสวรคตํ กตฺวา ปจฺจคฺฆํ เสลมยปตฺตํ วามอํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามีติ สีโห วิย หิมวนฺตปาทา วิหารา นิกฺขมิฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย – ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[407] เอตทโหสีติ นครทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน สูริยํ โอโลเกตฺวา อติปฺปคภาวเมว ทิสฺวา เอตํ อโหสิฯ ยํนูนาหนฺติ สํสยปริทีปโน วิย นิปาโต, พุทฺธานญฺจ สํสโย นาม นตฺถิ – ‘‘อิทํ กริสฺสาม, อิทํ น กริสฺสาม, อิมสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสาม, อิมสฺส น เทเสสฺสามา’’ติ เอวํ ปริวิตกฺกปุพฺพภาโค ปเนส สพฺพพุทฺธานํ ลพฺภติฯ เตนาห – ‘‘ยํนูนาห’’นฺติ, ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถฯ

[408] อุนฺนาทินิยาติ อุจฺจํ นทมานาย, เอวํ นทมานาย จสฺสา อุทฺธํ คมนวเสน อุจฺโจ, ทิสาสุ ปตฺถฏวเสน มหา สทฺโทติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาย, เตสญฺหิ ปริพฺพาชกานํ ปาโตว วุฏฺฐาย กตฺตพฺพํ นาม เจติยวตฺตํ วา โพธิวตฺตํ วา อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ วา โยนิโส มนสิกาโร วา นตฺถิฯ เตน เต ปาโตว วุฏฺฐาย พาลาตเป นิสินฺนา – ‘‘อิมสฺส หตฺโถ โสภโน, อิมสฺส ปาโท’’ติ เอวํ อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาทาทีนิ วา อารพฺภ, อิตฺถิปุริสทารกทาริกาทีนํ วณฺเณ วา, อญฺญํ วา กามสฺสาทภวสฺสาทาทิวตฺถุํ อารพฺภ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อนุปุพฺเพน ราชกถาทิอเนกวิธํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุนฺนาทินิยา อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาย อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติยา’’ติฯ

ตโต โปฏฺฐปาโท ปริพฺพาชโก เต ปริพฺพาชเก โอโลเกตฺวา – ‘‘อิเม ปริพฺพาชกา อติวิย อญฺญมญฺญํ อคารวา, มยญฺจ สมณสฺส โคตมสฺส ปาตุภาวโต ปฏฺฐาย สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกูปมา ชาตา, ลาภสกฺกาโรปิ โน ปริหีโนฯ

สเจ ปนิมํ ฐานํ สมโณ โคตโม วา โคตมสฺส สาวโก วา คิหี อุปฏฺฐาโก วา ตสฺส อาคจฺเฉยฺย , อติวิย ลชฺชนียํ ภวิสฺสติ, ปริสโทโส โข ปน ปริสเชฏฺฐกสฺเสว อุปริ อาโรหตี’’ติ อิโตจิโต จ วิโลเกนฺโต ภควนฺตํ อทฺทสฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺทสา โข โปฏฺฐปาโท ปริพฺพาชโก…เป.… ตุณฺหี อเหสุ’’นฺติฯ

[409] ตตฺถ สณฺฐเปสีติ สิกฺขาเปสิ, วชฺชมสฺสา ปฏิจฺฉาเทสิฯ ยถา สุสณฺฐิตา โหติ, ตถา นํ ฐเปสิฯ ยถา นาม ปริสมชฺฌํ ปวิสนฺโต ปุริโส วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถํ นิวาสนํ สณฺฐเปติ, ปารุปนํ สณฺฐเปติ, รโชกิณฺณฏฺฐานํ ปุญฺฉติ; เอวมสฺสา วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถํ – ‘‘อปฺปสทฺทา โภนฺโต’’ติ สิกฺขาเปนฺโต ยถา สุสณฺฐิตา โหติ, ตถา นํ ฐเปสีติ อตฺโถฯ อปฺปสทฺทกาโมติ อปฺปสทฺทํ อิจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก ติฏฺฐติ, น คณสงฺคณิกาย ยาเปติฯ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺเญยฺยาติ อิธาคนฺตพฺพํ มญฺเญยฺยฯ กสฺมา ปเนส ภควโต อุปสงฺกมนํ ปจฺจาสีสตีติ? อตฺตโน วุทฺธิํ ปตฺถยมาโนฯ ปริพฺพาชกา กิร พุทฺเธสุ วา พุทฺธสาวเกสุ วา อตฺตโน สนฺติกํ อาคเตสุ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ สนฺติกํ สมโณ โคตโม อาคโต , สาริปุตฺโต อาคโต, น โข ปน เต ยสฺส วา ตสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, ปสฺสถ อมฺหากํ อุตฺตมภาว’’นฺติ อตฺตโน อุปฏฺฐากานํ สนฺติเก อตฺตานํ อุกฺขิปนฺติ, อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺติ, ภควโตปิ อุปฏฺฐาเก คณฺหิตุํ วายมนฺติฯ เต กิร ภควโต อุปฏฺฐาเก ทิสฺวา เอวํ วทนฺติ – ‘‘ตุมฺหากํ สตฺถา ภวํ โคตโมปิ โคตมสาวกาปิ อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติ, มยํ อญฺญมญฺญํ สมคฺคาฯ ตุมฺเห ปน อมฺเห อกฺขีหิปิ ปสฺสิตุํ น อิจฺฉถ, สามีจิกมฺมํ น กโรถ, กิํ โว อมฺเหหิ อปรทฺธ’’นฺติฯ อเถกจฺเจ มนุสฺสา – ‘‘พุทฺธาปิ เอเตสํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติ กิํ อมฺหาก’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย เต ทิสฺวา นปฺปมชฺชนฺติฯ ตุณฺหี อเหสุนฺติ โปฏฺฐปาทํ ปริวาเรตฺวา นิสฺสทฺทา นิสีทิํสุฯ

[410] สฺวาคตํ, ภนฺเตติ สุฏฺฐุ อาคมนํ, ภนฺเต, ภควโต; ภควติ หิ โน อาคเต อานนฺโท โหติ, คเต โสโกติ ทีเปติฯ จิรสฺสํ โข, ภนฺเตติ กสฺมา อาห? กิํ ภควา ปุพฺเพปิ ตตฺถ คตปุพฺโพติ, น คตปุพฺโพฯ

มนุสฺสานํ ปน – ‘‘กุหิํ คจฺฉนฺตา, กุโต อาคตตฺถ, กิํ มคฺคมูฬฺหตฺถ, จิรสฺสํ อาคตตฺถา’’ติ เอวมาทโย ปิยสมุทาจารา โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาหฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา น มานถทฺโธ หุตฺวา นิสีทิ, อุฏฺฐายาสนา ภควโต ปจฺจุคฺคมนมกาสิฯ ภควนฺตญฺหิ อุปคตํ ทิสฺวา อาสเนน อนิมนฺเตนฺโต วา อปจิติํ อกโรนฺโต วา ทุลฺลโภฯ กสฺมา? อุจฺจากุลีนตายฯ อยมฺปิ ปริพฺพาชโก อตฺตโน นิสินฺนาสนํ ปปฺโผเฏตฺวา ภควนฺตํ อาสเนน นิมนฺเตนฺโต – ‘‘นิสีทตุ, ภนฺเต, ภควา อิทมาสนํ ปญฺญตฺต’’นฺติ อาหฯ อนฺตรากถา วิปฺปกตาติ นิสินฺนานํ โว อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว มมาคมนํ, เอตสฺมิํ อนฺตเร กา นาม กถา วิปฺปกตา, มมาคมนปจฺจยา กตมา กถา ปริยนฺตํ น คตา, วทถ, ยาว นํ ปริยนฺตํ เนตฺวา เทมีติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ อถ ปริพฺพาชโก – ‘‘นิรตฺถกกถา เอสา นิสฺสารา วฏฺฏสนฺนิสฺสิตา, น ตุมฺหากํ ปุรโต วตฺตพฺพตํ อรหตี’’ติ ทีเปนฺโต ‘‘ติฏฺฐเตสา , ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ

อภิสญฺญานิโรธกถาวณฺณนา

[411] ติฏฺฐเตสา , ภนฺเตติ สเจ ภควา โสตุกาโม ภวิสฺสติ, ปจฺฉาเปสา กถา น ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, อมฺหากํ ปนิมาย กถาย อตฺโถ นตฺถิฯ ภควโต ปนาคมนํ ลภิตฺวา มยํ อญฺญเทว สุการณํ ปุจฺฉามาติ ทีเปติฯ ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต – ‘‘ปุริมานิ, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โกตูหลสาลายนฺติ โกตูหลสาลา นาม ปจฺเจกสาลา นตฺถิฯ ยตฺถ ปน นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา นานาวิธํ กถํ ปวตฺเตนฺติ, สา พหูนํ – ‘‘อยํ กิํ วทติ, อยํ กิํ วทตี’’ติ โกตูหลุปฺปตฺติฏฺฐานโต โกตูหลสาลาติ วุจฺจติฯ อภิสญฺญานิโรเธติ เอตฺถ อภีติ อุปสคฺคมตฺตํฯ สญฺญานิโรเธติ จิตฺตนิโรเธ, ขณิกนิโรเธ กถา อุปฺปนฺนาติ อตฺโถฯ อิทํ ปน ตสฺสา อุปฺปตฺติการณํฯ ยทา กิร ภควา ชาตกํ วา กเถติ, สิกฺขาปทํ วา ปญฺญเปติ ตทา สกลชมฺพุทีเป ภควโต กิตฺติโฆโส ปตฺถรติ, ติตฺถิยา ตํ สุตฺวา – ‘‘ภวํ กิร โคตโม ปุพฺพจริยํ กเถสิ, มยํ กิํ น สกฺโกม ตาทิสํ กิญฺจิ กเถตุ’’นฺติ ภควโต ปฏิภาคกิริยํ กโรนฺตา เอกํ ภวนฺตรสมยํ กเถนฺติ – ‘‘ภวํ โคตโม สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ, มยํ กิํ น สกฺโกม ปญฺญเปตุ’’นฺติ อตฺตโน สาวกานํ กิญฺจิเทว สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺติฯ ตทา ปน ภควา อฏฺฐวิธปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา นิโรธกถํ กเถสิฯ ติตฺถิยา ตํ สุตฺวา – ‘‘ภวํ กิร โคตโม นิโรธํ นาม กเถสิ, มยมฺปิ ตํ กเถสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา กถยิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อภิสญฺญานิโรเธ กถา อุทปาที’’ติฯ

ตตฺเรกจฺเจติ เตสุ เอกจฺเจฯ ปุริโม เจตฺถ ยฺวายํ พาหิเร ติตฺถายตเน ปพฺพชิโต จิตฺตปฺปวตฺติยํ โทสํ ทิสฺวา อจิตฺตกภาโว สนฺโตติ สมาปตฺติํ ภาเวตฺวา อิโต จุโต ปญฺจ กปฺปสตานิ อสญฺญีภเว ฐตฺวา ปุน อิธ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส สญฺญุปฺปาเท จ นิโรเธ จ เหตุํ อปสฺสนฺโต – อเหตู อปฺปจฺจยาติ อาหฯ

ทุติโย นํ นิเสเธตฺวา มิคสิงฺคตาปสสฺส อสญฺญกภาวํ คเหตฺวา – ‘‘อุเปติปิ อเปติปี’’ติ อาหฯ มิคสิงฺคตาปโส กิร อตฺตนฺตโป โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโย อโหสิฯ ตสฺส สีลเตเชน สกฺกวิมานํ อุณฺหํ อโหสิฯ สกฺโก เทวราชา ‘‘สกฺกฏฺฐานํ นุ โข ตาปโส ปตฺเถตี’’ติ อลมฺพุสํ นาม เทวกญฺญํ – ‘ตาปสสฺส ตปํ ภินฺทิตฺวา เอหี’ติ เปเสสิฯ สา ตตฺถ คตาฯ ตาปโส ปฐมทิวเส ตํ ทิสฺวาว ปลายิตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิฯ ทุติยทิวเส กามจฺฉนฺทนีวรเณน ภคฺโค ตํ หตฺเถ อคฺคเหสิ, โส เตน ทิพฺพผสฺเสน ผุฏฺโฐ วิสญฺญี หุตฺวา ติณฺณํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน สญฺญํ ปฏิลภิฯ ตํ โส ทิฏฺฐิคติโก – ‘‘ติณฺณํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐิโต’’ติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ

ตติโย นํ นิเสเธตฺวา อาถพฺพณปโยคํ สนฺธาย ‘‘อุปกฑฺฒนฺติปิ อปกฑฺฒนฺติปี’’ติ อาหฯ อาถพฺพณิกา กิร อาถพฺพณํ ปโยเชตฺวา สตฺตํ สีสจฺฉินฺนํ วิย หตฺถจฺฉินฺนํ วิย มตํ วิย จ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ ตสฺส ปุน ปากติกภาวํ ทิสฺวา โส ทิฏฺฐิคติโก – ‘‘นิโรธา วุฏฺฐิโต อย’’นฺติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ

จตุตฺโถ นํ นิเสเธตฺวา ยกฺขทาสีนํ มทนิทฺทํ สนฺธาย ‘‘สนฺติ หิ โภ เทวตา’’ติอาทิมาหฯ