[347] ปุรตฺถิเมน ยญฺญวาฏสฺสาติ ปุรตฺถิมโต นครทฺวาเร ทานสาลาย ปุรตฺถิมภาเคฯ ยถา ปุรตฺถิมทิสโต อาคจฺฉนฺตา ขตฺติยานํ ทานสาลาย ยาคุํ ปิวิตฺวา รญฺโญ ทานสาลาย ภุญฺชิตฺวา นครํ ปวิสนฺติฯ เอวรูเป ฐาเน ปฏฺฐเปสุํฯ ทกฺขิเณน ยญฺญวาฏสฺสาติ ทกฺขิณโต นครทฺวาเร ทานสาลาย วุตฺตนเยเนว ทกฺขิณภาเค ปฏฺฐเปสุํฯ ปจฺฉิมุตฺตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

[348] อโห ยญฺโญ, อโห ยญฺญสมฺปทาติ พฺราหฺมณา สปฺปิอาทีหิ นิฏฺฐานคมนํ สุตฺวา – ‘‘ยํ โลเก มธุรํ, ตเทว สมโณ โคตโม กเถติ, หนฺทสฺส ยญฺญํ ปสํสามา’’ติ ตุฏฺฐจิตฺตา ปสํสมานา เอวมาหํสุฯ ตุณฺหีภูโตว นิสินฺโน โหตีติ อุปริ วตฺตพฺพมตฺถํ จินฺตยมาโน นิสฺสทฺโทว นิสินฺโน โหติฯ อภิชานาติ ปน ภวํ โคตโมติ อิทํ พฺราหฺมโณ ปริหาเรน ปุจฺฉนฺโต อาหฯ อิตรถา หิ – ‘‘กิํ ปน ตฺวํ, โภ โคตม, ตทา ราชา อโหสิ, อุทาหุ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ’’ติ เอวํ อุชุกเมว ปุจฺฉยมาโน อคารโว วิย โหติฯ

นิจฺจทานอนุกุลยญฺญวณฺณนา

[349] อตฺถิ ปน, โภ โคตมาติ – อิทํ พฺราหฺมโณ ‘‘สกลชมฺพุทีปวาสีนํ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ทานํ นาม ทาตุํ ครุกํ สกลชนปโท จ อตฺตโน กมฺมานิ อกโรนฺโต นสฺสิสฺสติ, อตฺถิ นุ โข อมฺหากมฺปิ อิมมฺหา ยญฺญา อญฺโญ ยญฺโญ อปฺปสมารมฺภตโร เจว มหปฺผลตโร จา’’ติ เอตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต อาหฯ นิจฺจทานานีติ ธุวทานานิ นิจฺจภตฺตานิฯ อนุกุลยญฺญานีติ – ‘‘อมฺหากํ ปิตุปิตามหาทีหิ ปวตฺติตานี’’ติ กตฺวา ปจฺฉา ทุคฺคตปุริเสหิปิ วํสปรมฺปราย ปวตฺเตตพฺพานิ ยาคานิ, เอวรูปานิ กิร สีลวนฺเต อุทฺทิสฺส นิพทฺธทานานิ ตสฺมิํ กุเล ทลิทฺทาปิ น อุปจฺฉินฺทนฺติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ฆเร ปญฺจ นิจฺจภตฺตสตานิ ทียิํสุฯ ทนฺตมยสลากานิ ปญฺจสตานิ อเหสุํฯ อถ ตํ กุลํ อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิเยน อภิภูตํ, เอกา ตสฺมิํ กุเล ทาริกา เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขิฯ สาปิ ปจฺฉา เสตวาหนรชฺชํ คนฺตฺวา ขลํ โสเธตฺวา ลทฺธธญฺเญน ตํ สลากํ อทาสิฯ

เอโก เถโร รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย ปุน ปญฺจปิ สลากภตฺตสตานิ ปวตฺเตสิฯ

ทณฺฑปฺปหาราติ – ‘‘ปฏิปาฏิยา ติฏฺฐถ ติฏฺฐถา’’ติ อุชุํ คนฺตฺวา คณฺหถ คณฺหถาติ จ อาทีนิ วตฺวา ทียมานา ทณฺฑปฺปหาราปิ คลคฺคาหาปิ ทิสฺสนฺติฯ อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ…เป.… มหานิสํสตรญฺจาติฯ เอตฺถ ยสฺมา มหายญฺเญ วิย อิมสฺมิํ สลากภตฺเต น พหูหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วา อุปกรเณหิ วา อตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา เอตํ อปฺปฏฺฐตรํฯ ยสฺมา เจตฺถ น พหูนํ กมฺมจฺเฉทวเสน ปีฬาสงฺขาโต สมารมฺโภ อตฺถิ, ตสฺมา อปฺปสมารมฺภตรํฯ ยสฺมา เจตํ สงฺฆสฺส ยิฏฺฐํ ปริจฺจตฺตํ, ตสฺมา ยญฺญนฺติ วุตฺตํ, ยสฺมา ปน ฉฬงฺคสมนฺนาคตาย ทกฺขิณาย มหาสมุทฺเท อุทกสฺเสว น สุกรํ ปุญฺญาภิสนฺทสฺส ปมาณํ กาตุํ, อิทญฺจ ตถาวิธํฯ ตสฺมา ตํ มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – อิทมฺปิ นิจฺจภตฺตํ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ททโต ทิวเส ทิวเส เอกสฺส กมฺมํ นสฺสติฯ นวนโว อุสฺสาโห จ ชเนตพฺโพ โหติ, อตฺถิ นุ โข อิโตปิ อญฺโญ ยญฺโญ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จาติฯ ตสฺมา ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา สลากภตฺเต กิจฺจปริโยสานํ นตฺถิ, เอเกน อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา สํวิธาตพฺพเมวฯ วิหารทาเน ปน กิจฺจปริโยสานํ อตฺถิฯ ปณฺณสาลํ วา หิ กาเรตุํ โกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาวิหารํ วา, เอกวารํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา การิตํ สตฺตฏฺฐวสฺสานิปิ วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ คจฺฉติเยวฯ เกวลํ ชิณฺณปติตฏฺฐาเน ปฏิสงฺขรณมตฺตเมว กาตพฺพํ โหติฯ ตสฺมา อิทํ วิหารทานํ สลากภตฺตโต อปฺปฏฺฐตรํ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ โหติฯ ยสฺมา ปเนตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยน ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายาติ อาทโย นวานิสํสา วุตฺตา, ขนฺธกปริยาเยนฯ

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;

สิริํสเป จ มกเส จ, สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยฯ

ตโต วาตาตโป โฆโร, สญฺชาโต ปฏิหญฺญติ;

เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ, ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุํฯ

วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;

วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตฯ

ตสฺมา อนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ทเทย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติฯ (จูฬว. 295);

สตฺตรสานิสํสา วุตฺตาฯ ตสฺมา เอตํ สลากภตฺตโต มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ สงฺฆสฺส ปน ปริจฺจตฺตตฺตาว ยญฺโญติ วุจฺจติฯ

อิทมฺปิ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘ธนปริจฺจาคํ กตฺวา วิหารทานํ นาม ทุกฺกรํ, อตฺตโน สนฺตกา หิ กากณิกาปิ ปรสฺส ทุปฺปริจฺจชา, หนฺทาหํ อิโตปิ อปฺปฏฺฐตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ ยญฺญํ ปุจฺฉามี’’ติฯ ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต – ‘‘อตฺถิ ปน โภ’’ติอาทิมาหฯ

[350-351] ตตฺถ ยสฺมา สกิํ ปริจฺจตฺเตปิ วิหาเร ปุนปฺปุนํ ฉาทนขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณาทิวเสน กิจฺจํ อตฺถิเยว, สรณํ ปน เอกภิกฺขุสฺส วา สนฺติเก สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สกิํ คหิตํ คหิตเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส ปุนปฺปุนํ กตฺตพฺพตา, ตสฺมา ตํ วิหารทานโต อปฺปฏฺฐตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ โหติฯ ยสฺมา จ สรณคมนํ นาม ติณฺณํ รตนานํ ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุญฺญกมฺมํ สคฺคสมฺปตฺติํ เทติ, ตสฺมา มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ติณฺณํ ปน รตนานํ ชีวิตปริจฺจาควเสน ยญฺโญติ วุจฺจติฯ

[352] อิทํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อตฺตโน ชีวิตํ นาม ปรสฺส ปริจฺจชิตุํ ทุกฺกรํ, อตฺถิ นุ โข อิโตปิ อปฺปฏฺฐตโร ยญฺโญ’’ติ ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต ปุน ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทีสุ เวรมณี นาม วิรติฯ สา ติวิธา โหติ – สมฺปตฺตวิรติ, สมาทานวิรติ เสตุฆาตวิรตีติฯ ตตฺถ โย สิกฺขาปทานิ อคเหตฺวาปิ เกวลํ อตฺตโน ชาติโคตฺตกุลาปเทสาทีนิ อนุสฺสริตฺวา – ‘‘น เม อิทํ ปติรูป’’นฺติ ปาณาติปาตาทีนิ น กโรติ, สมฺปตฺตวตฺถุํ ปริหรติฯ ตโต อารกา วิรมติฯ ตสฺส สา วิรติ สมฺปตฺตวิรตีติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘อชฺชตคฺเค ชีวิตเหตุปิ ปาณํ น หนามี’’ติ วา ‘‘ปาณาติปาตา วิรมามี’’ติ วา ‘‘เวรมณิํ สมาทิยามี’’ติ วา เอวํ สิกฺขาปทานิ คณฺหนฺตสฺส ปน วิรติ สมาทานวิรตีติ เวทิตพฺพาฯ

อริยสาวกานํ ปน มคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ เสตุฆาตวิรติ นามฯ ตตฺถ ปุริมา ทฺเว วิรติโย ยํ โวโรปนาทิวเสน วีติกฺกมิตพฺพํ ชีวิตินฺทฺริยาทิวตฺถุ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ปจฺฉิมา นิพฺพานารมฺมณาวฯ เอตฺถ จ โย ปญฺจ สิกฺขาปทานิ เอกโต คณฺหติ, ตสฺส เอกสฺมิํ ภินฺเน สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติฯ

โย เอเกกํ คณฺหติ, โส ยํ วีติกฺกมติ, ตเทว ภิชฺชติฯ เสตุฆาตวิรติยา ปน เภโท นาม นตฺถิ, ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ หนติ น สุรํ ปิวติฯ สเจปิสฺส สุรญฺจ ขีรญฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ, ขีรเมว ปวิสติ, น สุราฯ ยถา กิํ? โกญฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ? น อุทกํฯ อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจ, อิทํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ จ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน สรณคมเน ทิฏฺฐิอุชุกกรณํ นาม ภาริยํฯ สิกฺขาปทสมาทาเน ปน วิรติมตฺตกเมวฯ ตสฺมา เอตํ ยถา วา ตถา วา คณฺหนฺตสฺสาปิ สาธุกํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อปฺปฏฺฐตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจฯ ปญฺจสีลสทิสสฺส ปน ทานสฺส อภาวโต เอตฺถ มหปฺผลตา มหานิสํสตา จ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปญฺจิมานิ , ภิกฺขเว, ทานานิ มหาทานานิ อคฺคญฺญานิ รตฺตญฺญานิ วํสญฺญานิ โปราณานิ อสํกิณฺณานิ อสํกิณฺณปุพฺพานิ น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺฐานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิฯ กตมานิ ปญฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติฯ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทติ, อเวรํ เทติ อพฺยาปชฺฌํ เทติฯ อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา อเวรํ ทตฺวา อพฺยาปชฺฌํ ทตฺวา อปริมาณสฺส อภยสฺส อเวรสฺส อพฺยาปชฺฌสฺส ภาคี โหติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ปฐมํ ทานํ มหาทานํ…เป.… วิญฺญูหีติฯ

ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อทินฺนาทานํ ปหาย…เป.… กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย…เป.… มุสาวาทํ ปหาย…เป.… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานํ ปหาย…เป.… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ ทานานิ มหาทานานิ อคฺคญฺญานิ…เป.… วิญฺญูหี’’ติ (อ. นิ. 8.39)ฯ

อิทญฺจ ปน สีลปญฺจกํ – ‘‘อตฺตสิเนหญฺจ ชีวิตสิเนหญฺจ ปริจฺจชิตฺวา รกฺขิสฺสามี’’ติ สมาทินฺนตาย ยญฺโญติ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปญฺจสีลโต สรณคมนเมว เชฏฺฐกํ, อิทํ ปน สรณคมเนเยว ปติฏฺฐาย รกฺขิตสีลวเสน มหปฺผลนฺติ วุตฺตํฯ

[353] อิทมฺปิ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘ปญฺจสีลํ นาม รกฺขิตุํ ครุกํ, อตฺถิ นุ โข อญฺญํ กิญฺจิ อีทิสเมว หุตฺวา อิโต อปฺปฏฺฐตรญฺจ มหปฺผลตรญฺจา’’ติฯ ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต ปุนปิ – ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตมา’’ติอาทิมาหฯ อถสฺส ภควา ติวิธสีลปาริปูริยํ ฐิตสฺส ปฐมชฺฌานาทีนํ ยญฺญานํ อปฺปฏฺฐตรญฺจ มหปฺผลตรญฺจ ทสฺเสตุกาโม พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺฐาย เทสนํ อารภนฺโต ‘‘อิธ พฺราหฺมณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา เหฏฺฐา วุตฺเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ปฐมํ ฌานํ, ปฐมชฺฌานาทีสุ ฐิโต ทุติยชฺฌานาทีนิ นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา ตานิ อปฺปฏฺฐานิ อปฺปสมารมฺภานิฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมชฺฌานํ เอกํ กปฺปํ พฺรหฺมโลเก อายุํ เทติฯ ทุติยํ อฏฺฐกปฺเปฯ ตติยํ จตุสฏฺฐิกปฺเปฯ จตุตฺถํ ปญฺจกปฺปสตานิฯ ตเทว อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิตํ วีสติ, จตฺตาลีสํ, สฏฺฐิ, จตุราสีติ จ กปฺปสหสฺสานิ อายุํ เทติ; ตสฺมา มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจฯ นีวรณาทีนํ ปน ปจฺจนีกานํ ธมฺมานํ ปริจฺจตฺตตฺตา ตํ ยญฺญนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วิปสฺสนาญาณมฺปิ ยสฺมา จตุตฺถชฺฌานปริโยสาเนสุ คุเณสุ ปติฏฺฐาย นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา อปฺปฏฺฐํ อปฺปสมารมฺภํ; วิปสฺสนาสุขสทิสสฺส ปน สุขสฺส อภาวา มหปฺผลํฯ ปจฺจนีกกิเลสปริจฺจาคโต ยญฺโญติฯ มโนมยิทฺธิปิ ยสฺมา วิปสฺสนาญาเณ ปติฏฺฐาย นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา อปฺปฏฺฐา อปฺปสมารมฺภา; อตฺตโน สทิสรูปนิมฺมานสมตฺถตาย มหปฺผลาฯ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสปริจฺจาคโต ยญฺโญฯ อิทฺธิวิธญาณาทีนิปิ ยสฺมา มโนมยญาณาทีสุ ปติฏฺฐาย นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา อปฺปฏฺฐานิ อปฺปสมารมฺภานิ, อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสปฺปหานโต ยญฺโญฯ อิทฺธิวิธํ ปเนตฺถ นานาวิธวิกุพฺพนทสฺสนสมตฺถตายฯ ทิพฺพโสตํ เทวมนุสฺสานํ สทฺทสวนสมตฺถตาย; เจโตปริยญาณํ ปเรสํ โสฬสวิธจิตฺตชานนสมตฺถตาย; ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานสมนุสฺสรณสมตฺถตาย; ทิพฺพจกฺขุ อิจฺฉิติจฺฉิตรูปทสฺสนสมตฺถตาย; อาสวกฺขยญาณํ อติปณีตโลกุตฺตรมคฺคสุขนิปฺผาทนสมตฺถตาย มหปฺผลนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน อรหตฺตโต วิสิฏฺฐตโร อญฺโญ ยญฺโญ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ สมาเปนฺโต – ‘‘อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณา’’ติอาทิมาหฯ

กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนาวณฺณนา

[354-358] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา วุตฺเต เทสนาย ปสีทิตฺวา สรณํ คนฺตุกาโม กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ – ‘เอตํ อภิกฺกนฺตํ โภ, โคตมา’ติอาทิกํ วจนํ อโวจฯ อุปวายตูติ อุปคนฺตฺวา สรีรทรถํ นิพฺพาเปนฺโต ตนุสีตโล วาโต วายตูติฯ อิทญฺจ ปน วตฺวา พฺราหฺมโณ ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ตาต, ยญฺญวาฏํ ปวิสิตฺวา สพฺเพ เต ปาณโย พนฺธนา โมเจหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตถา กตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘มุตฺตา โภ, เต ปาณโย’’ติ อาโรเจสิฯ ยาว พฺราหฺมโณ ตํ ปวตฺติํ น สุณิ, น ตาว ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ กสฺมา? ‘‘พฺราหฺมณสฺส จิตฺเต อากุลภาโว อตฺถี’’ติฯ สุตฺวา ปนสฺส ‘‘พหู วต เม ปาณา โมจิตา’’ติ จิตฺตจาโร วิปฺปสีทติฯ ภควา ตสฺส วิปฺปสนฺนมนตํ ญตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิฯ ตํ สนฺธาย – ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุน ‘กลฺลจิตฺต’นฺติอาทิ อานุปุพฺพิกถานุภาเวน วิกฺขมฺภิตนีวรณตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ

กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ